واکاوی تاثیر ملاقات ویژه زندانیان برای کاهش جرائم و تخلفات داخل زندان
زندگی اجتماعی لاجرم محدودیت‌هایی را برای افراد به وجود می‌آورد. در این شرایط برخی افراد به دلایل مختلف قادر به انطباق خود با معیارها و موازین اجتماعی نیستند و ناگزیر مرتکب رفتارها و اعمالی می‌گردند که از نظر قانون اجتماعی، کجروی یا جرم تلقی می‌گردد. زندان برای این قبیل افراد هم حکم مجازات و تنبیه دارد و هم به عنوان یک عامل پیشگیرانه از تکرار جرم توسط مجرم و شیوع آن در بین سایر افراد اجتماع عمل می‌نماید. لذا هرگونه تدبیر و راهکار معقول و منطقی که به اهداف فوق کمک نماید در نظام زندانبانی مورد توجه قرار می‌گیرد.
از سوی دیگر به دلیل شرایط خاص زندانیان و محیط زندان همیشه خطر بروز تخلفات و جرایم داخل زندان وجود دارد صرفنظر از اینکه ارتکاب جرم و تخلف در داخل زندان، پیامدهای ناگواری برای زندانیان و همچنین مشکلاتی را برای مسئولان زندان ایجاد می‌نماید، به جهت بدآموزی و امکان تسری این اعمال به سایر زندانیان نیز می‌تواند مشکل آفرین باشد. از آنجا که محیط زندان به مثابه محیطی اصلاحی و بازتوانی محسوب می‌گردد لذا وجود چنین افرادی می‌تواند در جهت اصلاح و بازپروری زندانیان بویژه مجرمان جوان خلل ایجاد نماید و حتی بدتر از آن، موجبات بدآموزی و گرایش به انحرافات و جرایم شدیدتر در آنها را رقم بزند.
بنابراین در نظام زندانبانی جهانی، یکی از عمده‌ترین تلاش‌ها، بازداری و کاهش ارتکاب جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان می‌باشد.
زندان به عنوان یک عامل محدود کننده آزادی محسوب می‌گردد، اما سلب تمام حقوق طبیعی و انسانی از زندانیان، نه تنها به اصلاح و بازپروری آنها نمی‌‍‌انجامد بلکه موجبات بدبینی و تشدید حس انتقام‌جویی از جامعه را در آنها فراهم می‌سازد. این زندانیان نه تنها در پی اصلاح خود و اجتناب از جرم و خلاف نمی‌باشند بلکه به انحاء مختلف از جمله ارتکاب مجدد جرایم به مقابله با جامعه برمی‌خیزند. اینها حتی در زندان نیز به صور مختلف اقدام به انجام جرم و خلاف می‌کنند و بدین ترتیب مقاومت خود را نسبت به وضعیت موجود ابراز می‌نمایند.
از سوی دیگر، بی‌توجهی به حقوق حقه زندانیان، نه تنها آنها را مورد مجازات قرار می‌دهد بلکه از طریق آثار سوء بر خانواده، اعضای آن را نیز مجازات می‌نماید. به عبارت دیگر اگر ما مجاز به مجازات زندانی هستیم اما حق نداریم که خانواده زندانی را نیز به جرم عضو مجرم خانواده، مورد غضب و محرومیت قرار دهیم و احیاناً زمینه انحراف آنها را فراهم سازیم. بنابراین در غالب جوامع، به منظور جلوگیری از بروز جرایم و تخلفات داخل زندان و همچنین کاهش پیامدهای منفی جدایی کامل بین زندانی و خانواده‌اش، نوع خاصی از ملاقات که به نام ملاقات ویژه مشهور می‌باشد، به زندانیان و خانواده آنها اعطا می‌گردد.
هر چند که به نظر می‌آید وجود چنین تدبیر اصلاحی و پیشگیرانه در کاهش جرایم و تخلفات داخل زندان و زندانیان تاثیر مثبت داشته است اما؛ از آنجا که هیچگونه پژوهش علمی و مستند در این زمینه وجود ندارد و با توجه به نگرش منفی برخی از مسئولان زندان‌ها در جهت اعطای این نوع ملاقات اقدامات جدی و موثری برای اعطای این نوع ملاقات صورت نگرفته است. بنابراین پژوهش حاضر به منظور بررسی علمی این فرض اساسی که اعطای ملاقات ویژه می‌تواند از میزان و شدت جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان بکاهد، طراحی و اجرا گردیده است. همچنین نوع نگرش زندانیان نسبت به جرم و تخلف داخل زندان و ملاقات ویژه و وضعیت روانی زندانیان از دیگر متغیرهای مورد بررسی در این پژوهش می‌باشند.
● نتایج:
▪ به منظور بررسی فرضیه‌های این پژوهش، ۳ گروه زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه و متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد، از بین زندانیان زندان‌های قزلحصار کرج، کارون و سپیدار خوزستان و مرکزی یزد، به عنوان نمونه‌های این پژوهش انتخاب با ابزارهای پژوهشی (نگرش سنج و مقیاس نود سئوالی) مورد بررسی قرار گرفتند.
▪ همچنین اطلاعات مربوط به جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان مذکور در طول یکسال اخیر (تا زمان اجرای پژوهش) از طریق پرونده زندانیان بدست آمد. اطلاعات جمع‌آوری شده از طریق روش‌های آماری توصیفی و استنباطی (مقایسه نسبت‌ها و میانگین‌های گروه‌های مستقل) مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
▪ نتایج این بررسی تفاوت معنادار در نسبت جرایم و تخلفات داخل زندان، زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه را نسبت به همتایان متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد نشان داد. جالب توجه اینکه بین زندانیان متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد در این متغیر تفاوتی مشاهده نگردید.
▪ در زمینه نوع جرایم و تخلفات داخل زندان، زندانیان گروه‌های مختلف با توجه به تنوع و پراکندگی زیاد جرایم و تخلفات داخل زندان و همچنین پایین بودن آمار گزارش شده از این جرایم و تخلفات و ریزش آزمودنی‌های نمونه، امکان بررسی فرضیه‌های پژوهش در مورد تفاوت نوع جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان گروه‌های مختلف فراهم نگردید و این فرضیه‌ها بدون آزمون ماندند.
▪ در مورد نوع نگرش زندانیان نسبت به مسایل جرم و تخلف داخل زندان و ملاقات ویژه معلوم گردید که زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه در عامل اول نگرش سنج (آثار و پیامدهای مثبت اعطای ملاقات ویژه) با زندانیان متاهل بدون ملاقات ویژه و در عوامل اول و سوم نگرش سنج (اثرات مثبت زندان) با زندانیان مجرد متفاوت هستند. یعنی استفاده یا عدم استفاده از ملاقات ویژه، در بخشی از نگرش زندانیان در زمینه ذکر شده تاثیر گذاشته است. در این زمینه بین زندانیان بدون ملاقات ویژه و مجرد تفاوتی مشاهده نگردید.
▪ در مورد وضعیت روانی زندانیان گروه‌ها مختلف هر چند تفاوت‌هایی ظاهری بویژه در بعد پرخاشگری و خصومت، بین زندانیان گروه‌های مورد پژوهش مشاهده گردید ولی از لحاظ آماری (میزان خطای مورد قبول ۵%) بین هیچ یک از ۳ گروه مورد مطالعه تفاوت معناداری ملاحظه نگردید.
▪ در مجموع با توجه به نتایج بدست آمده می‌توان ادعا نمود که اعطای ملاقات ویژه توانسته است از میان جرایم و تخلفات داخل زندان، زندانیان بکاهد. بدین جهت لازم است مسئولان زندان‌ها در زمینه ایجاد امکانات و تسهیل استفاده از ملاقات ویژه برای افراد واجد شرایط همت نمایند.
▪ همچنین اعطای این نوع ملاقات در ایجاد و تقویت بخشی از نگرش‌های مثبت (برای زندانیان دارای ملاقات ویژه) در زمینه جرایم و تخلفات داخل زندان و ملاقات ویژه تاثیر داشته است، لذا می‌توان استنباط نمود که با این تدبیر و با ایجاد نگرش‌های مثبت در زندانیان، بتوان آنها را برای اصلاح و تادیب از شرایط زندان و نهایتاً بازگشت به جامعه آماده نمود.
● پیشنهادها و توصیه‌‌های کاربردی از نتایج
۱) با توجه به یافته‌های پژوهش که تفاوت در میزان جرایم و تخلفات داخل زندان زندانیان دارای ملاقات ویژه را نسبت به دو گروه متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد نشان داده است؛ لذا پیشنهاد می‌شود به منظور رفع معضل جرم‌خیزی و بروز تخلفات داخل زندان، تسهیلات و امکانات بیشتری برای اعطای ملاقات ویژه به زندانیان واجد شرایط در زندان‌ها فراهم شود.
۲) با توجه به اینکه بین دو گروه زندانیان متاهل بدون ملاقات ویژه و مجرد در میزان جرایم و تخلفات داخل زندان تفاوتی مشاهده نگردیده است؛ لذا می‌توان استنباط نمود که صرف داشتن همسر و تاهل نتوانسته مانع از ارتکاب جرایم و تخلفات داخل زندان شود بلکه ایجاد رابطه نزدیک و مستمر با همسر و خانواده توانسته در کاهش جرایم و تخلفات داخل زندان اثربخش باشد. بدین ترتیب توصیه می‌شود تا حد امکان برای اعطای ملاقات ویژه به زندانیان متاهل تسهیلات فراهم گردد و بجز موارد خاص، چنین امکانی از آنها سلب نگردد.
۳) در مورد زندانیان مجرد توصیه می‌شود از دیگر انواع ملاقات‌ها، بویژه ملاقات حضوری با اعضای نزدیک خانواده بهره‌مند شوند.
۴) هر چند که در مورد نوع جرایم و تخلفات داخل زندان بررسی آماری صورت نگرفته است اما بررسی ظاهری نتایج نشانگر این است که گروه‌های متاهلین با ملاقات ویژه نسبت به دو گروه دیگر، جرایم و تخلفات خفیف‌تری داشته‌اند؛ لذا پیشنهاد می‌شود ضمن رعایت موارد امنیتی و انتظامی، برای زندانیان واجد شرایط امکان برقراری رابطه نزدیک با همسر از طریق ملاقات ویژه فراهم شود تا بدین ترتیب ضمن کاهش جرایم و تخلفات داخل زندان از بروز جرایم جدی و شدیدتر جلوگیری شود.
۵) با توجه به اینکه اعطای ملاقات ویژه می‌تواند نگرش زندانیان را در مورد اثرات مثبت زندان و آثار و پیامدهای مثبت اعطای ملاقات ویژه تغییر دهد؛ لذا توصیه می‌شود به منظور تغیر نگرش منفی زندانیان و ایجاد زمینه‌های انعطاف و اصلاح‌پذیری از موقعیت زندان، تسهیلات لازم برای گسترش ملاقات ویژه فراهم شود.
۶) در مورد وضعیت روانی زندانیان، هر چند از نظر وضعیت کلی تفاوتی بین گروه‌ها مشاهده نگردید، اما در بررسی ابعاد وضعیت روانی زندانیان، معلوم گردید که بویژه در بعد خصومت و پرخاشگری، زندانیان متاهل دارای ملاقات ویژه بسیار پایین‌تر از دو گروه دیگر می‌باشند. لذا با برقراری ملاقات ویژه می‌توان از پرخاشگری مستقیم یا غیر مستقیم زندانیان نیز کم نمود.
۷) با توجه به نتایج بدست آمده می‌توان استنباط نمود که در برخی از موارد، ارتکاب جرم و خلاف در داخل زندان ناشی از تاثیر عدم ارضای نیازهای طبیعی از جمله انگیزه جنسی و از سوی دیگر نگرش منفی زندانیان نسبت به موقعیت زندان می‌باشد. بدین ترتیب با ایجاد نگرش مثبت از طریق ملاقات ویژه می‌توان ضمن رفع حس انتقام‌جویی و مقاومت زندانی، او را برای آینده سالم آماده نمود.
۸) با توجه به اینکه یکی از دلایل عدم استفاده از ملاقات ویژه وجود نگرش‌های خاص زندانی و همسر او به این مساله می‌باشد لذا ضروری است که با آموزش‌های عمومی و اختصاصی به زندانیان یا خانواده آنها در جهت رفع این مشکل اقدام نمود.
۹) پیشنهاد می‌شود با چاپ و انتشار بروشورهای تبلیغاتی و همچنین آموزش‌های سمعی و بصری به زندانیان و خانواده آنها ضمن ترویج استفاده از ملاقات ویژه؛ روش‌های بهداشت و تنظیم خانواده به آنان ارایه گردد.
۱۰) توصیه می‌شود در موازات اعطای ملاقات ویژه، از روش‌های دیگر از جمله مرخصی‌های کوتاه مدت و ملاقات‌های حضوری به منظور ارتباط بین زندانی و سایر اعضای خانواده نیز استفاده شود.
۱۱) به منظور کاهش جرایم و تخلفات توأم با ملاقات ویژه، ضمن رعایت مسایل انتظامی باید نسبت به محرومیت‌های موقت و کوتاه مدت اقدام نمود. به عبارت دیگر محرومیت کامل از این امتیاز به دلیل تخلفات موردی صورت نگیرد.
۱۲) از آنجا که نگرش کارکنان و مدیریت زندان‌ها در ایجاد یا عدم ایجاد تسهیلات لازم برای ملاقات ویژه زندانیان اهمیت دارد، لذا توصیه می‌شود در مورد آموزش کارکنان نیز برنامه‌ریزی صورت گیرد.
۱۳) با توجه به تاثیر نگرش‌ها بر رفتار زندانیان و خانواده آنها توصیه می‌شود با انجام اقدامات نوع دوستانه و انسانی که از طریق زندان و کارشناسان آن صورت می‌پذیرد زمینه‌های اصلاح‌پذیری زندانیان نیز فراهم گردد. ضمناً این اقدامات می‌تواند در کاهش مسایل زندان از جمله جرایم و تخلفات داخل زندان نیز تاثیر مثبت داشته باشد.