مکانیسم رشد اخلاق در عصر ظهور
بدون تردید انقلاب جهانی حضرت مهدی علیه السلام فقط دارای بعد سیاسی، نظامی و اجتماعی ساده نخواهد بود، بلکه طبق روایات، مهمترین بعد آن، تحولات فرهنگی است که در درون افراد و به تبع آن در سطح جامعه رخ خواهد داد. در آن عصر دل‌انگیز و شور‌آفرین، انسان‌ها از درون تحول می‌یابند و بینش‌های مادی به معنوی و روحانی تبدیل می شود.
کوتاه بینی‌های افراد جای خود را به دوراندیشی و تفکرات عمیق انسانی خواهد داد و در اثر انقلاب جهانی، انقلاب اخلاقی در بالاترین سطح ممکن در انسان‌ها پدیدار می‌شود و ارتباطات صحیح انسانی که تمام انبیا، اولیا و صلحا برای تحقق آن تلاش کرده‌اند، به اوج خود خواهد رسید. در عصر پس از ظهور در اثر رشد اخلاق، مدینه فاضله یا شهر خدا تشکیل خواهد شد. این چشم‌انداز در روایات معصومین علیهم السلام اذعان شده است.
امام الموحدین علیه افضل صلوات المصلین می‌فرماید: «تأمن السبل حتی تمشی المرأه بین العراق و الشام لا تضع قدمیها الّا علی النّبات و علی رأسها زنبیلها لایهیجها سبع ولاتخافه»؛ «راه‌ها امن شود؛ به طوری که زن از عراق تا شام برود و پای خود را جز روی گیاه نگذارد، سبدش را بر سرش بگذارد و از درنده و درنده‌خویی باک ندارد».(۱)
از احادیث استفاده می‌شود که حضرت مهدی مثل پیامبر اسلام در برابر جاهلیت قرار می‌گیرد اما از نوع مدرن آن. جاهلیت مدرن از موانع پیش روی امام عصر علیه السلام خواهد بود. جهان در آستانه ظهور، تصویری سیاه و هولناک دارد. اخبار آخرالزمان گرداب بی‌اخلاقی را هشدار داده است. وجود ناامنی، فساد و فسق علنی و برهنگی و آلودگی انسان‌ها به گناهان کوچک و بزرگ ره‌آورد عصر مدرنیته است. به راستی امام عصر علیه السلام چگونه این معضلات بزرگ فرهنگی را حل می‌کند؟ بدون تردید او برنامه‌ای جامع و همه جانبه برای رشد اخلاق خواهد داشت و در هنگام ظهور اجرا خواهد کرد. آن‌چه در پی می‌‌آید، گوشه‌ای از این مکانیسم و برنامه است که از میان روایات استخراج شده است.
مفهوم اخلاق
واژه «اخلاق» به لحاظ لغوی از ریشه «خُلق» به معنای خوی درونی و ملکات باطنی و روحی است، در برابر خَلق که به جنبه جسمانی و ظاهری انسان اشاره دارد. اخلاق در منابع و علوم اخلاقی و دینی سه کاربرد متفاوت دارد:
در عصر ظهور امام عصر علیه السلام به عنوان برگزیده و رهبر آسمانی با تشکیل دولت اخلاقی و ارزشی، حکومتی فراگیر با هدف وصول همه انسان‌ها به سعادت، پیوند عمیقی میان فعل سیاسی و فعل اخلاقی برقرار خواهد ساخت
رفتار اخلاقی، گزاره‌های اخلاقی، خصلت‌های اخلاقی
مکانیسم رشد اخلاق در واقع به کارگیری بهترین شیوه‌ها و روش‌های عملی اخلاق و رشد آن در فرد، فرد جامعه اخلاقی، آرمانی عصر ظهور می‌باشد که تحقق آن با تشکیل دولت اخلاقی و رهبری شخصیت الهی امام عصر علیه السلام که تندیس اخلاق و ملکات فاضله انسانی شکل می‌گیرد است. این مهمترین غایتی است که انبیا بدان مبعوث شده‌اند؛ یعنی تتمیم و تکمیل و رشد خُلق‌های فاضل و صفات اخلاقی «إنی بعثت لأتمم مکارم الاخلاق».
دولت اخلاقی
موضوع مورد توجه بسیاری از صاحب‌نظران، ایجاد نظم اجتماعی مطلوب بوده است. نظم اجتماعی مطلوب به معنای برقراری روابط عادلانه، امکان سعادت و مهرورزی انسان در حیات اجتماعی است که خود، محصول اخلاقی شدن فرد فرد آن جامعه می‌باشد و جامعه‌ای که سراسر ارزش و فضیلت باشد، مستلزم وجود نهاد دولت بر مبنای ارزش‌های اخلاقی و رهبری اخلاقی و بافضیلت است. در عصر ظهور امام عصر علیه السلام به عنوان برگزیده و رهبر آسمانی با تشکیل دولت اخلاقی و ارزشی، حکومتی فراگیر با هدف وصول همه انسان‌ها به سعادت، پیوند عمیقی میان فعل سیاسی و فعل اخلاقی برقرار خواهد ساخت.
در حدیث امام علی علیه السلام چنین آمده است:
«مهدی علیه السلام از اصحاب خویش پیمان و بیعت می‌گیرد که سرقت و زنا نکنند، خون بی‌گناهی را نریزند، حریمی را هتک نکنند، به ناحق بر خانه‌ای هجوم نبرند و کسی را مورد ضرب و شتم قرار ندهند، زر و سیم نیندوزند، گندم و جو احتکار نکنند، مال یتیم نخورند، ندانسته شهادت ندهند، راهزنی نکنند، مساجد را ویران نسازند، از آلودگی‌ها دوری کنند، امر به معروف و نهی از منکر کنند، لباس خشن بپوشند، بر خاک سر نهند و در راه خدا آن‌گونه که شایسته است جهاد کنند» .(2)
از مجموع احادیث، استنباط می‌شود که برای انسان، در دوره حکومت امام مهدی علیه السلام تمام ایده آل ها و آرزوهای حقی که دارد و ممکن است که به آن‌ها دست بیازد، تحقق خواهد یافت و پیشرفت به گونه‌ای است که بالاتر از آن قابل تصور نیست. از نظر علمی، اخلاقی، اقتصادی، امنیتی، آدمی به کمال مطلوب خود خواهد رسید و در این میان رشد اخلاق و ملکات حمیده در انسان‌ها در پرتو دولت کریمه که بی‌شک دولتی اخلاقی و با کرامت است خیره کننده خواهد بود.
امام باقر علیه السلام در توصیف رشد اخلاقی در عصر مهدی می‌فرماید:
«اذا قام قائمنا و و ضع علی رۆوس العباد …؛ اکمل به اخلاقهم»(۳)؛ وقتی قائم ما قیام کند دستی بر سر بندگان ما می‌کشد و اخلاق‌شان را به کمال می‌رساند.
در احادیث مختلف گوشه‌ای از شیوه و برنامه‌های امام عصر علیه السلام در رشد اخلاقی و ارزشی انسان‌ها به تصویر کشیده شده است. ما با استفاده از این احادیث، برخی از کارهایی را که امام عصر علیه السلام برای رشد اخلاق و تربیت معنوی انسان‌ها انجام می‌دهند اشاره می‌کنیم.
۱. تعلیم از طریق عمل
کارآمدترین روش در تعلیم و تربیت انسان‌ها عامل بودن مربی به گفته های خود است. اساسا رمز توفیق انبیا و امامان معصوم علیهم السلام در امر تبلیغ دین شیوه رفتاری آن بزرگواران است. رفتار و حرکات حضرت حجت علیه السلام نیز در آن دوران که در معرض دید عموم قرار خواهد داشت، بالاترین آموزش و تعلیم عملی معارف قرآن و اهل البیت علیهم السلام به شمار می‌رود؛ زیرا وجود امام علیه السلام جلوه تمام عیار برنامه‌ها و دستورهای الهی است امام رضا علیه السلام در مورد ویژگی های امام زمان علیه السلام می‌فرماید:
«امام داناترین، حکیم‌ترین پارساترین، حلیم‌ترین، شجاع‌ترین و بخشنده‌ترین مردم است. او برای مردم از خودشان سزاوارتر، از پدر و مادرشان مهربان‌تر و در برابر خداوند از همه متواضع‌تر است. آن‌چه به مردم فرمان می‌دهد، خود پیش از دیگران به آن عمل می‌کند، و آن‌چه را که مردم را از آن نهی کند، خود بیش از همگان از آن می‌پرهیزد».(۴)
امام عصر علیه السلام به عنوان حجت الهی با دارا بودن بالاترین ملکات اخلاقی، تندیس عدالت اخلاقی در بین مردم خواهد بود امام علیه السلام با تربیت و پرورش انسان‌ها آن‌ها را به صفت عدالت آراسته می‌گرداند امام علی علیه السلام درباره احیای عدالت توسط امام مهدی علیه السلام می‌فرماید: «فیریکم کیف عدل السیره؛ پس ]مهدی علیه السلام[ عدالت واقعی را به شما نشان خواهد داد که چگونه است …»
امام در حقیقت با عمل خود اخلاق را به مردم نشان خواهد داد و آنان اخلاق را عملاً خواند آموخت.
۲. عدالت اخلاقی
یکی از معانی لغوی عدل، قرار دادن هر چیزی در جای خودش است.(۵) معانی دیگر نیز در لغت برای عدل و عدالت آمده است. عدالت به یک معنا صفت فعل خداوند است و وقتی گفته می‌شود خدا «عادل» است مقصود این است که هر چیزی را در جای خودش آفریده «و بالعدل قامت السموات و الارض».
در بحث اخلاقی مقصود از عدالت، اعتدال قوای نفس و تسلط عقل بر شهوت غضب و وهم است. لذا عدالت یکی از اوصاف مۆمنین حقیقی است و از اهداف تربیت اسلامی به شمار می‌رود که با نفی ظلم در حوزه ارتباط با خدا، برای خویشتن و جامعه محقق می شود.
در حقیقت «عدالت اخلاقی» ملکه‌ای است که اگر آدمی بدان آراسته شود، بی هیچ اکراه و اجباری همواره در برابر قوانین الهی متواضع خواهد بود و به جای قانون گریزی به قانون‌پذیری روی می‌آورد، کسی که به عدالت متصل باشد کوچکترین ظلم یا خلاف ادب و اخلاق از او سر نمی‌زند و حتی دانه‌ای را از دهان مورچه‌ای بیرون نمی‌کشد. به همین خاطر تمام خلایق و موجودات از دست او در ایمنی‌اند و در واقع او مظهر بعضی از اسماء الهی مثل «یا امان» خواهد بود البته این معنا درجه بالای عدالت است که تا رسیدن به عصمت دارای مراتبی است و این معنای بیان نورانی امام عصر علیه السلام است که فرمود: «انی امان لأهل الارض».(۶) امام عصر علیه السلام به عنوان حجت الهی با دارا بودن بالاترین ملکات اخلاقی، تندیس عدالت اخلاقی در بین مردم خواهد بود امام علیه السلام با تربیت و پرورش انسان‌ها آن‌ها را به صفت عدالت آراسته می‌گرداند امام علی علیه السلام درباره احیای عدالت توسط امام مهدی علیه السلام می‌فرماید: «فیریکم کیف عدل السیره؛ پس ]مهدی علیه السلام[ عدالت واقعی را به شما نشان خواهد داد که چگونه است …».(۷)
«امام داناترین، حکیم‌ترین پارساترین، حلیم‌ترین، شجاع‌ترین و بخشنده‌ترین مردم است. او برای مردم از خودشان سزاوارتر، از پدر و مادرشان مهربان‌تر و در برابر خداوند از همه متواضع‌تر است. آن‌چه به مردم فرمان می‌دهد، خود پیش از دیگران به آن عمل می‌کند، و آن‌چه را که مردم را از آن نهی کند، خود بیش از همگان از آن می‌پرهیزد»
علی علیه السلام در خطبه ملاحم می‌فرماید:
«یعطف الهوی علی الهدی اذا عطفوا الهدی علی الهوی … فیریکم کیف عدل السیره و یحیی میت الکتاب و السنه؛(۸)
چون مهدی علیه السلام ظهور کند خواهش‌های نفسانی را به هدایت آسمانی بازگرداند، پس از آن که رستگاری را به هوای نفس بازگردانده باشند…. مهدی علیه السلام به شما نشان خواهد داد که روش عادلانه در حکومت چگونه است و آن‌چه را که از کتاب و سنت متروک مانده، زنده خواهد ساخت».
پی‌نوشت:
۱. تحف العقول، ص۱۱۵.
۲. منتخب الأثر، ص۴۹۶
۳ . بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۳۶.
۴ . من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۹.
۵ . «وضع کل شیء موضعه».
۶ . بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۸.
۷ . نهج البلاغه، خ۱۳۸.
۸ . روزگار رهایی، کامل سلیمان، ۶۰۶.