شناخت عوامل فرهنگی موثر بر تحول سبک زندگی

امروزه سبک زندگی افراد تحت تاثیر عوامل مختلفی وجود دارد. در این میان عوامل فرهنگی نقش ویژه ای در این تغییر داشته اند. با ما همراه باشید تا با عوامل فرهنگی موثر بر تحول سبک زندگی بیشتر آشنا شوید.

شیوه تغییر سبک زندگی، یکی از پر چالش ترین مباحث در حوزه علوم اجتماعی است. 

بر اساس نظریات بسیاری از اندیشمندان در حوزه علوم انسانی، امروزه شاهد تغییرات چشم گیری در حوزه سبک زندگی هستیم. این تغییر تا بدانجا پیش رفته است که آینده پژوهان در حوزه سبک زندگی را دچار حیرت کرده است و این دست از پژوهشگران را از ترسیم آینده ای قابل پیش بینی ناتوان کرده است.

شاید امر تحول سبک زندگی در نگاه برخی از صاحب نظران علوم انسانی و علوم اجتماعی، امر مهمی نباشد و آن را همچون سیر خطی ای که از غارنشینی تا بدین جا پیشرفت کرده، تصور کنند. این سخن در نگاه اول شاید حرف منطقی ای جلوه کند ولی با یک نگاه ارزش مدارانه و با توجه به اصول اخلاقی ای که در هر فرهنگی پذیرفته شده ، حرفی کاملا نادرست و غیرعلمی است.

تعریف سبک زندگی

زمینه پیدایی بحث «سبک زندگی»[۱] با این عنوان خاص، به عالم غرب بر می گردد؛ که از عمر آن حدود صد و اندی سال می گذرد. این مفهوم در آغاز با مباحث طبقه و منزلت اجتماعی پیوند خورده بود.

سبک های زندگی، مجموعه ای از طرز تلقی ها، ارزش ها، شیوه های رفتار، حالت ها و سلیقه ها در هر چیزی را در بر می گیرد. موسیقی عامه، تلویزیون، آگهی ها، همه و همه، تصورها و تصویرهایی بالقوه از سبک زندگی فراهم می کنند. در تعریف دیگری که از سبک زندگی بیان شده است آن را اینگونه تعریف کرده اند: «روش نوعی زندگی فرد، گروه یا فرهنگ را سبک زندگی گویند»[۲]

عوامل فرهنگی موثر بر تحول سبک زندگی

عوامل فرهنگی از آن دست عواملی هستند که بر اساس ظرفیت های روان شناختی ای که در آنها وجود دارد، می توانند بر سبک زندگی افراد تاثیر بگذارند و کارکردهایی را به همراه داشته باشند.

۱)بازی های رایانه ای

برخی این پندار را دارند که بازی های رایانه ای، صرفاً برای کودکان ساخته شده است. این یک پندار نادرستی است. امروزه این بازی ها نشان داده اند که مخاطبین آن وسیع تر از سنین کودکی نوجوانی را در برگرفته است. برخی از این بازی ها، به دنبال ایجاد سبک زندگی و یا تغییر سبک زندگی مخاطب خود قدم بر می داند. به عنوان مثال می توان، به «بازی سیمز» اشاره کرد که بسیار مورد توجه دختران دبیرستانی قرار گرفته است. سیمز یک بازی ویدئویی به سبک استراتژی شبیه‌سازی زندگی و یکی از پر فروش‌ترین بازی‌های تاریخ است که توسط ماکسیس توسعه یافته و به ‌وسیله الکترونیک آرتس منتشر شده‌است. این بازی اولین قسمت از مجموعه بازی‌های سیمز می‌باشد.[۳]

برای مشخص شدن کارکرد این بازی ها در تغییر سبک زندگی، سیمز یک نمونه بسیار خوبی در این مورد به شمار می آید. در  بازی سیمز، فردی که در حال بازی کردن هست، با به دست گرفتن کنترل یک خانواده، سبک زندگی آن افراد را شکل می دهد. این تصور را شاید داشته باشید که او می تواند بر اساس ذهن و خواسته ای که دارد و سبک زندگی ای که خود برگزیده است، سبک زندگی آن خانواده را شکل دهد؛ نه! اینگونه نیست. بازیکن باید سبک زندگی این خانواده را در چارچوبی که سازندگان این بازی طراحی کرده اند شکل دهد.

بازیکن در سیمز به دنبال تامین نیازهای خاص افراد است. نیازهایی همچون غذا خوردن،برقراری ارتباط عاطفی،ازدواج، خوابیدن ٬استحمام و… که فرد با دستور دادن او را در پر کردن این نیازها یاری می‌کند و این نیازها با کمک وسایل خانه رفع می‌شود.  نکته مهم در این میان وسایل گران قیمتی است که او باید از راه هایی مختلف و شغل های گوناگون همچون دزد، پلیس، پرستار، نظامی و… تامین کند.

این نوع از بازی ها به گونه ای به دنبال ترویج نوع زندگی غربی و تامین منافع سرمایه دارانی است که سرمایه خود را از طریق افزایش ایجاد نیاز به این وسایل در افراد به دست می آورند.

برای فهم درست کارکردهای این بازی ها در تغییر سبک زندگی افراد، نیازمند به تحلیل های روانشناختی است. باید این مسایل بررسی شود که چگونه افراد تحت تاثیر این بازی ها، اقدام به تغییر سبک زندگی خود می کنند.

۲)کارتون و فیلم های سینمایی

در تاثیرگذاری بر روند زندگی انسان، شاید نتوان چیزی را به مانند تصویر یافت. امروزه انسان ها بیش از آنکه از واقعیت ها تاثیر بگیرند از تصاویری که بر روی پرده سینما یا شیشه تلویزون شکل می گیرد، تاثیر می گیرند. کودکان نیز به مانند بزرگترهای خویش نیز به همین گونه هستند. این تاثیرات در سنین کودکی بیشتر از بزرگسالی است. کودکان تحت تاثیرات رنگ ها فکر می کنند و تاثیر قرار می گیرند و بزرگترها در دوران جوانی و بزرگسالی متاثر از داستان تحت تاثیر قرار می گیرند.

یکی از مباحثی که امروزه در حوزه رسانه مطرح شده است، بحث رویکرد انتقالی است که توسط جان فیسک بیان شده است. فیسک در توضیح رویکرد انتقالی[۴] می‌نویسد: «رویکرد انتقالی، ارتباط را [فرایند] انتقال پیام می‌داند و به این مسئله می‌پردازد که چگونه فرستندگان و گیرندگان، رمزگذاری و رمزگشایی می‌کنند و چگونه انتقال‌دهندگان، کانال‌ها و رسانه ارتباطی را به کار می‌گیرند.»

این موضوع امروزه یکی از مهم ترین موضوعاتی است که در رصدهای فرهنگی باید بدان توجه داشت. بازنمایی موضوعات فرهنگی در فیلم ها و رسانه ها، امری است که نیاز به آن دارد که رمز گشایی و تحلیل شود که چگونه فیلم سازان و هنرمندان عرصه سینما اندیشه خود را در المان های تصویری به خورد بینندگان خود می دهند.

تلفن همراه هم به عنوان یک ابزار فرهنگی توانسته سهم زیادی در تغییر سبک زندگی انسان مدرن داشته باشد. 

۱)شبکه اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه

شاید لازم بود این علت را در دو علت مجزا بیان کرد، چرا که تلفن همراه و شبکه های مجازی هر کدام به نوبه خود تاثیرات مجزایی را بر زندگی انسان امروزین گذاشته است.

الف) تلفن همراه

تلفن همراه از زمانی که وارد زندگی انسان های دوران معاصر شد، ارتباطات را بسیار نزدیک کرد و مرزهای بسیاری را در نوردید و حدودی را که برای دیگر ارتباطات وجود داشت، به طور کامل شکست. با پیدایی تلفن همراه، شما هر لحظه می توانستید از کسی که دور هستید اطلاع بگیرد، جویای احوال او شوید و با نصب نرم افزارها و سخت افزارهایی، مکانی که او در آن حضور دارد را بیابید.[۱]

تلفن همراه، به خودی خود توانست سبک زندگی را تغییر دهد. شاید پیدایی تلفن همراه را بتوان انقلابی در ارتباطات انسان دانست و انقلابی دیگر را زمانی دانست که گوشی های هوشمند پا به عرصه وجود گذاشتند و گوشی های بی جان را به موجوداتی زنده تبدیل کردند. گوشی های همراه با داشتن نرم افزارهای کاربردی که از آن تعبیر به اپلیکیشن[۲] می شود، توانستند دنیای جدیدی را به روی انسان بگشایند.

نرم افزارهای کتابخوان، ساعت گو، تقویم، دفترچه یادداشت، آموزش زبان، نرم افزارهای مذهبی، نرم افزارهای تدوین صوت و تصویر و … فقط بخشی از این نرم افزارهای کاربردی بودند که نیاز انسان را از تکثرات در این امر رهایی دادند. از همین روی بود که دارندگان این گوشی ها دیگر نیازی به داشتن بسیاری از وسایل دیگر نداشتند و هر آنچه نیاز ایشان بود را در گوی تلفن همراه می دیدند. با توجه به برآورده شدن همین نیازها بود که انس این انسان با این وسیله ارتباطی بیش از یک وسیله ارتباطی شد. تا حدی که سرگرمی ها، بازی ها، آموختن زبان، مطالعات کتاب های علمی و … همه در این گوشی ها برای او مهیا شد و با گذشت زمان این انس و الفت بیشتر شد و تلفن همراه بخشی جدای ناپذیر از زندگی او شد.[۳]

ب) شبکه های اجتماعی

شبکه های اجتماعی[۴]، را می توان یکی دیگر از ابزارهای فرهنگی موثر بر تغییر سبک زندگی در دنیای مدرن دانست. شبکه های اجتماعی به منظور راحت تر کردن ارتباطات میان انسان ها و تبادل اندیشه ها شکل گرفت. انسان افتاده در غربت در پی آن بود که بتواند به راحتی با دیگران در کمترین زمان ارتباط بگیرد و یا بتواند با او گفتگو کند. فیس بوک، وایبر، واتزاپ و تلگرام از جمله نمونه های شبکه های اجتماعی ای هستند که توانستند هر کدام بخشی از نیازهای انسان مدرن را برآورده کنند.

در این نوشتار به دنبال بحث ارزش گذاری فرهنگی و … بر روی این دو ابزار فرهنگی نیستیم و صرفاً در مقام تبیین آنها و یکی از کارکردهای آن ها (تغییر و یا اصلاح سبک زندگی) هستیم. ولی مشکل از آنجایی شروع شد که این وسایل کارکردهای دیگری پیدا کردند. برخی از اندیشمندان علوم انسانی و غرب شناسان بر این عقیده هستند که ذات این وسایل دارای این کارکردهای منفی بودند ولی آن را پنهان می کردند ولی برخی دیگر بر این باور هستند که این دست از ابزارها به مانند چاقویی می ماند که هم می توان از لبه تیز آن برای برش کیک و گوشت استفاده کرد و هم می توان از آن برای قتل دیگری بهره جست.

حال هر کدام یک از این موارد که باشد، امروزه شاهد آثار منفی این دست از ابزارها و تکنولوژی های دوران مدرن بر زندگی انسان هستیم. آنچه در این فضا برتری دارد سرگرمی هایی است که انسان را از اصل واقعیت ها دور کرده است، اولویت های زندگی او را به هم ریخته است و فضای مجازی را در ذهن او یک فضای حقیقی ترسیم کرده است. انسان دوران مدرن در بستر فضای مجازی زیست می کند و برای فهم او و ماهیتش امروزه باید فضای مجازی را جزو مولفه های تعریف ماهیت او بدانیم.

با تحلیل های روان شناختی و جامعه شناختی ای که در پژوهشگاه های علوم انسانی صورت گرفته است، بخش قابل توجهی از آسیب های روانی انسان، حاصل حضور در فضای مجازی است؛ نه فقط آسیب های روانی فردی بلکه آسیب های خانوادگی و اجتماعی را نیز در برداشته است.

آسیب های این سه عامل بر زندگی انسان

دو آسیب عمده را می توان حاصل ورود این ابزارها (به گونه ای تکنولوژی ها) به زندگی انسان دانست:

1. ایجاد شکاف بین نسلی
2. از بین بردن استحکام خانواده

که بررسی این دو آسیب نیازمند گفتگوی بیشتری در این موضوع است.  

پی نوشت:

[۱] . در ابتدای زمان پیدایی تلفن همراه، برخی از زنان آمریکایی از همسر خود به دادگاه های خانواده شکایت کرده بودند که شوهران ایشان با دیگر زنان در ارتباط هستند و حتی مستنداتی را در دادگاه ارائه کرده بودند. بعدها مشخص شد که این کار از طریق نصب سخت افزارهایی بر روی گوشی های مردان صورت می گرفته است که باعث آن می شد صوت گفتگوهایی آن مردان به همراه مکانی که در آن قرار دارند در این سخت افزارهای نصب شده بر روی گوشی همراه در اختیار دیگران قرار بگیرد.

[۲] . application

[۳] . یکی از اختلالات روانی ای که امروزه در روان شناسی بدان پرداخته می شود، اعتیاد به تلفن همراه است. این ترس و استرس افراطی و غیرمنطقی که با نبود تلفن همراه در فرد ایجاد می‌شود، «نوموفیا نام دارد که مخفف «no mobile-phone phobia» است. اگرچه این نوع بیماری کاملا جدید محسوب می‌شود، اما بسیار شایع است و میلیون‌ها نفر را در سراسر دنیا تحت تأثیر قرار می‌دهد.
ازجمله نشانه های آن می توان به:

1. نگاه کردن به گوشی به محض بیدار شدن از خواب!
2. داشتن احساس تنهایی در نبود گوشی!
3. متوجه نشدن گذر زمان!
4. اولویت دادن به موبایل!
5. ترجیح دادن احوال پرسی از طریق موبایل به احوال پرسی حضوری
6. افزایش تدریجی مدت زمان استفاده از موبایل
7. کار کردن با موبایل در هر فرصت کوچکی
8. استفاده از گوشی در حین صرف غذا
9. تمایل به پاسخگویی خیلی سریع به پیام های فضای مجازی
10. ور رفتن با گوشی قبل از خواب

پی نوشت:

[۱] .life style

[۲] . میریام و بستر، merrian-websters collegiate Dictionary، ص ۶۷۲.

[۳] . به نقل از ویکی پدیا.

[۴] . Transmission approach