تحلیل آثار پدیده سالمند آزاری در جامعه
چندی پیش رئیس اورژانس اجتماعی کشور اعلام کرد که متاسفانه بعد از «کودک‌آزاری» و «همسرآزاری»، «سالمندآزاری» رتبه سوم خشونت‌های خانگی را از آن خود کرده است. حال این سئوال مطرح می‌شود که این ناهنجاری تازه متولد شده که محصول دنیای به ظاهر مدرن امروز است و در نطفه خشکانده نشده، از کدام نابسامانی‌های روانی نشأت می‌گیرد و در کدام عقده فروخورده ریشه دارد؟
سالمندان به دلیل تغییرات فیزیولوژیکی و آناتومی در معرض خطرات متعدد از جمله «سالمندآزاری» قرار می‌گیرند. سالمندآزاری موضوع پیچیده‌ای است و از آن به عنوان یکی از پیش‌زمینه‌های ایجاد مرگ زودتر از هنگام یاد می‌کنند. برخی مطالعات نیز ثابت می‌کند که فقط ۹ درصد از سالمندانی که مورد آزار قرار گرفته‌ا‌ند، زنده می‌مانند و این عدد در سالمندانی که در شرایط مناسب نگهداری می‌شوند، به ۴۰ درصد می‌رسد.
متاسفانه پدیده بسیار رقت‌انگیز «سالمندآزاری»، پدیده دنیای تکنولوژی و عصر ظهور ربات‌ها است. دنیایی که با سرعت شگفت‌انگیزی رو به تمدن پیش می‌رود اما گویی هیچ اندیشه طولانی‌مدتی برای حفظ روابط بشری، به ویژه بین اعضای خانواده صورت نگرفته است، طوری که علی‌رغم سفارش‌های دین مبین اسلام در خصوص تکریم سالمندان، این ناهنجاری حتی در کشورهای مسلمانی از جمله ایران آمار قابل تامل و توجهی دارد.
بدترین شکل سالمندآزاری، نوعی است که در آن فرد سالمندآزار از آسیب‌‌رسانی، تحقیر و ناتوان کردن سالمند لذت می‌برد. شاید رفتار کنونی چنین افرادی ریشه در گذشته مشترکی داشته باشد که با سالمند مورد نظر داشته‌اند و اکنون که سالمند درمانده، محتاج و وابسته آن‌ها شده و قدرت تحکم سابق را ندارد، زمان را برای گرفتن انتقام مناسب می‌بینند
بر اساس آماری که دهه اخیر بدست آمده است، در سراسر دنیا از هر شش سالمند، یک نفر قربانی سالمندآزاری شده و متاسفانه بر اساس تحقیقی که صورت گرفته است، ۸۷ درصد از سالمندان حداقل یک بار آزار دیده‌اند. شیوع سالمندآزاری در کشورهای مختلف دنیا فرق دارد و گاهی این تفاوت قابل ملاحظه است اما با اطمینان می‌توان گفت که این پدیده نسبتا شایع در سراسر دنیا کمتر از حد واقعی شناسایی و گزارش می‌شود.
این‌که چرا و چگونه این هجم از خشونت به‌راحتی پا به حریم خانه‌های‌مان گذاشت و حرمت‌ها را لگدمال کرد، تشکیل کارگروه‌های اجتماعی و طرح شفاف مسائل را می‌طلبد اما «سالمندآزاری» مقوله‌ای است که به هیچ عنوان نمی‌توان نسبت به آن بی‌تفاوت بود و اقدامات لازم برای مقابله با آن پدیده را به سال و حتی ماه‌های آتی موکول کرد. این معضل، به جد نیازمند اقدامات ضربتی است.
در همین راستا، نخستین قانون کیفر عمومی ایران مصوب دهه ۱۳۱۰ هجری شمسی، عدم توجه فرزندان به والدین سال‌خورده و خودداری از نگهداری و تامین معیشت آنان را جرم شناخته است. همچنین شورای عالی سالمندان، طرح مقابله با سالمندآزاری را تدوین کرده و سه سند ملی سالمندان هم در ایران تهیه شده است. با این حال این‌طور به نظر می‌رسد که پراکندگی سندها و ناهماهنگی نهادهای مربوطه و ذی‌ربط، مانع از بهبود شرایط و مسائل مربوط به سالمندان شده است.
سالمندآزاری؛ از مصادیق بیماری‌های روحی
یک روان‌شناس و مشاور خانواده، سالمندآزاری را از مصادیق ناهنجاری‌های روحی و حتی در موارد شدیدتر، سادیسم عنوان کرده و می‌گوید: بدترین شکل سالمندآزاری، نوعی است که در آن فرد سالمندآزار از آسیب‌‌رسانی، تحقیر و ناتوان کردن سالمند لذت می‌برد. شاید رفتار کنونی چنین افرادی ریشه در گذشته مشترکی داشته باشد که با سالمند مورد نظر داشته‌اند و اکنون که سالمند درمانده، محتاج و وابسته آن‌ها شده و قدرت تحکم سابق را ندارد، زمان را برای گرفتن انتقام مناسب می‌بینند. متاسفانه این ویژگی‌ها را بیشتر در زنانی می‌بینیم که سال‌ها تابع و مطیع همسران زورگو بوده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: گاهی مراقبان افراد سالمند، خودشان هم دچار بیماری‌های روانی و جسمی هستند که باعث می‌شود ناآگاهانه باعث آزار و اذیت سالمند شوند، بنابراین نظارت و حمایت مراقبان ضروری است اما به طور کلی افرادی که به سالمندان آسیب می‌زنند، معمولا اعتیاد و سوء‌مصرف مواد دارند و از این مراقبت، منفعت مالی عایدشان می‌شود. آن‌ها روابط قربانیان خود را با دیگران و دنیای خارج قطع می‌کنند و سالمند تنها از طریق آن‌ها است که می‌تواند با دیگران ارتباط برقرار کند.
وی می‌افزاید: همیشه باید توجه داشته باشیم که رفتار با بزرگ‌ترها و سالمندان مستقیما توسط نسل بعدی الگوبرداری می‌شود، بنابراین اگر می‌خواهیم در آینده مورد چنین آزار و اذیت‌هایی قرار نگیریم، از هم‌اکنون باید رفتارمان را با سالمندان بهبود بخشیم. همچنین باید همه مسئولیت‌‌های نگهداری و مراقبت از سالمندان را به یک نفر نسپاریم. در چنین وضعیتی، مراقب دچار فرسودگی و خستگی می‌شود و از عهده وظایفش بر نخواهد آمد و در بدترین حالت نیز اقدام به سوءاستفاده در جنبه‌های مختلف خواهد کرد.
وقتی سالمند آسیب دیده باید از خانواده جدا شود
معاون امور اجتماعی اداره‌کل بهزیستی استان زنجان نیز یکی از گروه‌های هدف برنامه اورژانس اجتماعی را سالمندان آزاردیده عنوان کرده و می‌افزاید: در صورت گزارش سالمندآزاری به خط تلفن اورژانس اجتماعی ۱۲۳، بلافاصله تیم خدمات سیار به محل اعزام شده و نسبت به ارائه خدمات روان‌شناختی و مددکاری به فرد آزاردیده و فرد آزارگر اقدام می‌کند.
سلمان حسینی تصریح می‌کند: در وهله اول، مددکاران بهزیستی همه تلاش خود را به کار می‌گیرند تا با انجام مداخلات موثر، به حل مشکل بپردازند اما در صورتی که مشکل سالمند حل نشده باقی بماند و یا نیاز به دریافت خدمات بیشتر داشته باشد، به مرکز مداخله در بحران ارجاع می‌شود تا خدمات روان‌شناختی، مددکاری، آموزشی، درمانی و حقوقی دریافت کند. این در حالی است که بیشتر موارد سالمندآزاری گزارش شده در استان، از نوع غفلت یا آزار روانی و عاطفی است.
وی با بیان این‌که پارسال پنج مورد سالمندآزاری گزارش شده و سالمندان آسیب دیده از خدمات اورژانس اجتماعی بهره‌مند شده‌اند، خاطرنشان می‌کند: در برخی موارد، ارائه خدمات روان‌شناختی و مددکاری جهت حل مشکل فرد کافی نیست و برای پیشگیری از آسیب بیشتر، سالمند باید از خانواده جدا شود. در چنین مواقعی اگر امکان زندگی مستقل برای سالمند وجود نداشته باشد، وی پس از اخذ حکم قضایی جهت نگهداری به مراکز نگهداری سالمندان ارجاع می‌شود.