تحلیل روان شناختی ابعاد مهدویت و مفهوم شناسی
هر چند موضوع مهدویت از دیر باز محل بحث و گفتگوی فقها، متکلمان، محدثان و مورخان مسلمان قرار داشته است و هر یک از آنان با توجه به حوزه پژوهشی و مطالعاتی خود وجهی از وجوه مختلف آن را بررسی کرده اند، باید اذعان داشت که به طور گسترده به ابعاد روانشناختی مهدویت، پرداخته نشده است.
با بررسی ابعاد روان شناختی مهدویت، مشخص می شود اعتقاد به مهدویت تنها یک تئوری و باور اسلامی با رنگ دینی نیست؛ بلکه ریشه در یکی از ویژگی های ذاتی و فطری انسان، یعنی امید دارد و دارای تجلیات و روی کردهای معرفتی، اجتماعی، اخلاقی، و عاطفی است.[۱]
مفهوم شناسی مهدویت:
مهدویت مصدر جعلی مهدی، به معنای مهدی بودن است و در اصطلاح اعتقاد به ظهور مهدی(عج) را گویند، به معنای معتقدات اصولی مذهب شیعه اثنی عشری است و همان پدید آمدن حکومت عدل جهانی است.[۲] « وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ؛[قصص/۵] و مى خواستیم بر کسانى که در آن سرزمین ناتوان شمرده مىشدند- یعنى فرزندان اسرائیل- منت نهیم و آنان را پیشوایان کنیم و آنان را وارثان سازیم» علامه بحرانی در تفسیر برهان درذیل این آیه شریف از امام باقر و امام صادق(علیه السلام) روایتی این چنین نقل کرده است: «امام زمان (علیه السلام)در آخرالزمان ظاهر می شود و فرعونیان و جباران را نابود می سازد و شرق و غرب را به تصرف خود در می آورد و آن را چنان که پر از ظلم و ستم شده است را مالامال از عدل می سازد». [۳]
تحلیل روان شناختی مهدویت:
در حقیقت اندیشه مهدویت منطقاً «فرا روانشناختی» است؛ بنابراین توصیف علمی مهدویت به روش تجربی ممکن نیست و نا گزیر در تحلیل روا نشناختی مهدویت باید از مؤلفه های ارزشی دیگری که در مهدویت نهفته و از متون دینی استفاده می شود بهره جوییم.
۱-بُعد معرفتی مهدویت
یکی از ابعاد مهم مهدویت، بعد شناختی آن است؛ زیرا رابط مستقیم با اعتقادات مذهبی دیگر دارد، مانند:مهدویت و خدا شناسی: مهدی باوری از چند جهت با خدا شناسی ارتباط دارد. از جمله اینکه بر اساس آموزه های روایی تنها راه خدا شناسی معرفت امام(علیه السلام) است. قرآن کریم می فرماید: «وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها؛[بقره/۱۸۹] ! و از درِ خانه ها وارد شوید». در روایتی زیبا در خصوص جایگاه امامت و خدا شناسی این چنین نقل شده است: «وَ تَعَالَى لَوْ شَاءَ لَعَرَّفَ الْعِبَادَ نَفْسَهُ وَ لَکِنْ جَعَلَنَا أَبْوَابَهُ وَ صِرَاطَهُ وَ سَبِیلَهُ؛[۴] به راستى خدا تبارک و تعالى اگر مى خواست بى واسطه خود را به بندگان مى شناسانید ولى ما را باب و صراط و راه خود مقرر کرده است». در فرهنگ شیعی، معرفت امام(علیه السلام) نه تنها شرط و لازمه ی معرفت خداوند، بلکه نشانه منحصر به فرد آن نیز هست. کما اینکه در روایتی از امام محمد باقر(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «ُ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى وَ مُحَمَّدٌ حِجَابُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى۵؛[] امام باقر (علیه السلام) فرمود: بوسیله ما خدا پرستش شد و بوسیله ما خدا شناخته شد و بوسیله ما خداى تبارک و تعالى را یگانه شناختند و محمد پرده دار خداى تبارک و تعالى است (تا واسطه میان او و مخلوقش باشد)».
۲-بُعد رفتاری مهدویت
یکی دیگر از ابعاد روان شناختی مهدویت، بعد رفتاری است. انتظار، آمادگی برای استقبال و همراهی منتظر را می طلبد و بدون آن، به بار نمی نشیند. منتظر به در راه بودن می اندیشد، نه رسیدن و چون امیدوار است. آمادگی منتظر در بُعد رفتاری مهدویت، جلوه های گوناگونی دارد که در ادامه به پاره ای از این موارد اشاره می کنیم.
الف). صبر و استقامت: «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَکَ وَلاَ تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛[هود/۱۱۲]پس، همان گونه که دستور یافتهاى ایستادگى کن، و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند]، و طغیان مکنید که او به آنچه انجام مىدهید بیناست».یکی از ارکان انتظار فرج، صبر و استقامت در مسیر انتظار است. انسان منتظر در واقع کسی است همه سختی ها و ناملایمات را به امید رسیدن به آرمان بلند خویش تحمل می کند و از فشار و تهدید زور گویانه و طعنه و تکذیب نابخردانه، هراس به دل راه نمی دهد. امام رضا(علیه السلام) در خصوص ملزمه صبر و انتظار فرموده است: «َفَعَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا یَجِیءُ الْفَرَجُ عَلَى الْیَأْس؛[۶] بر شما باد بر صبر، همانا فرج بعد از یأس می آید». و چع قدر زیبا است صبر برای انتظار فرج. « «مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَار؛[۷] چه قدر نیکو است صبر و انتظار فرج».
ب). تقوا و پارسایی: بعد دیگر آمادگی، ایجاد تمهیدات اخلاقی و شایستگی های فردی برای همراهی حضرت است. در حقیقت معنای انتظار و آمادگی برای ظهور، این است که انسان خود را از هر گونه قید و بند (درونی و بیرونی) آزاد سازد و سبک بار و سبک بال آماده حرکت باشد.[۸] در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: «مَنْ سُرَّ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاق؛[]هر کسی دوست دارد در شمار اصحاب حضرت قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد باید منتظر باشد، پارسایی پیشه سازد و به اخلاق نیکو رفتار کند».
ج). آمادگی نظامی و فرهنگی:بُعد سوم از آمادگی، ایجاد آمادگی های جسمانی و فراهم آوردن ابزار و وسایل مناسب(ساز برگ مناسب) برای مبارزه و تقابل با دشمنان است. قیامی که رویارویی هایی همه جانبه را با جبهه ی فر و باطل در پی خواهد داشت. از آنجایی که فرهنگ مهدویت و انتظار آماج حملات فرهنگی و نظامی قرار دارد سزاوار است تمهیدات همه جانبه برای دفاع از فرهنگ انتظار و مهدویت از پیش طراحی و آماده شده باشد. «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّهٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ؛[الانفال/۶۰]و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهاى آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگرى را جز ایشان- که شما نمى شناسیدشان و خدا آنان را مى شناسد- بترسانید. و هر چیزى در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده مىشود و بر شما ستم نخواهد رفت».
سخن آخر: انتظار امام مُنتظر(علیه السلام) نیازمند فراهم نمودن سازوکارهای از پیش آماده شده از استحکامات درونی و بیرونی است، از جمله تقوا، صبر و شکیبایی، و بصیرت و آگاهی و همچنین ایستادگی و مقابله در برای هجمه های دشمنان بیرونی.
پی نوشت ها:
[۱]. مهدویت و آرامش، محمد سبحانی نیا: ص۱۸.
[۲]. همان، به نقل از: موحدیان عطار، مجله هفت آسمان، ش ۱۲و ۱۳، ص۱۰۷
.[۳]. تفسیر برهان: ج۳، ص۲۲۰
.[۴]. الکافی: ج۱، ص۱۸۴، ح۹.
[۵]. همان: ج۱، ص۱۴۵، ح۱۰.
[۶]. بحار الأنوار: ج۵۲، ص۱۱۰، ح۱۷
[۷]. همان: ج۱۲، ص۳۷۹
.[۸]. مهدویت و آرامش، محمد سبحانی نیا: ص۱۸.