تحلیل آسیب شناسی دیدگاهها در انقلاب اسلامی ایران

علیت، قانون فراگیر و بنادین حاکم بر نظام هستی است. از آن که، پدیده های اجتماعی نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛ علت یابی ظهور و سقوط دولتها و نظامهای سیاسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

فرایند ظهور و سقوط نظامهای سیاسی بسیار پیچیده بوده و به عنوان یک تحول کلان اجتماعی، از سویی، در سرنوشت یک ملت و اقشار مختلف آن با همه تنوع علایق و سلایق آنان تأثیر بنادین دارد و از سوی دیگر، در دنیای ارتباطات و ساختار بین المللی به هم پیوسته، با موقعیت و منافع بسیاری دیگر از واحدهای سیاسی جهان، به ویژه قدرتها و برقدرتها پیوندری تنگاتنگ پیدا می کند. در روش شناسی پژوهشی، به دلیل پیچیدگی انسان، برای تبیین و علت یابی پدیده هایی که «انسان» در تکوین آنها نقش مؤثری دارد، نسبت به پدیده هایی که انسان در پیدایش آنها نقشی ایافا نمی کند، تفاوت اساسی در نظر گرفته می شود. بدین ترتیب، روشن است که تبیین پدیده ای همانند سقوط یک نظام سیاسی که با منافع گرایشهای مجموعه بزرگی از انسانها، گروههای اجتماعی و دولتها ارتباط دارد، دشواریهای علمی و روش شناختی ویژه خود را خواهد داشت.
سقوط رژیم پهلوی و مهم تر از آن، سقوط نظام شاهنشاهی در بهمن ۱۳۵۷، یکی از پدیده های مهم و شگفت انگیز نیمه دوم قرن بیستم میلادی است و به همین علت افزون بر اینکه واکنش محافل و کانونهای قدرت سیاسی در منطقه و جهان را برانگیخت، واکنش جدی صاحب نظران و اندیشمندان و فعالان عرصه علم را نیز در پی داشت. به گونه ای که فرآورده های فکری و مجموعه کتابها و مقالاتی که در مدت یک دهه به این پدید اختصاص داده شد، با آنچه که در مدت نزدیک به شصت سال درباره یکی دیگر از این گونه پدیده ها، یعنی انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، نوشته شد برابری می کند. سقوط دولت پهلوی، مهم و شگفت انگیز بود؛ بدان علت که همه چاره ها برای بقای آن اندیشیده شده بود. رفرم اجتماعی، تقویت نهادهای سرکوبگر و مهارکننده امنیتی و حمایت بین المللی به طور همزمان به کار بسته شدند تا آسیب پذیری آن به بیشترین اندازه ممکن کاهش یابد. سازمان اطلاعات آمریکا C. I. A بر پایه چنین عواملی بود که حتی در آستانه انقلاب باور داشت که ایران تا ده سال آینده نه تنها دچار انقلاب نمی شود بلکه در آستانه انقلاب هم نخواهد بود. بر پایه همین تدابیر و همین گونه تحلیها بود که کارتر، رئیس جمهور آمریکا، نیز نزدیک به یک سال پیش از انقلاب، هنگام دیدار از ایران، از کشور میزبان خود به عنوان «جزیره ثبات» یاد کرد.
آنچه بر شگفتی پدیده سقوط حکومت پهلوی می ازود، رویکردی بود که جامعه ایرالن برای رویارویی با نظام حاکم در پیش گرفته بود. چه، در فرایند انقلاب و دگرگون سازی رژیم پهلوی مشاهده شد که رویکرد ملت از دستمایه های نیورمند مذهبی برخوردار است. این، همان چیزی بود که با توجه به چند قرن تحولات جوامع اروپایی و شکل گیری مدرنیسم مبتنی بر سکولاریسم تمدن غرب، و غلبه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی این رژیم بر ملت ایران و به کارگیری همه نهادهای علمی، فرهنگی و اجتماعی برای ترویج و تحمیل سکولاریزم بر ملت، نه تنها برای دستگاههای اطلاعاتی و امنیتی غرب، که برای اندیشمندان و نظریه پردازان هم غیر منتظره بود. بدین گونه است که سقوط حکومت پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی با حساسیت بیشتری مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.
روشن است که همه عواملی که از نظر روش شناسی علمی بر فرایند شناخت یک پدیده تأثیرگذار هستند. در ارزیابی دیدگاههایی که دبارره سقوط حکومت پهلوی ارائه شدند نیز باید در نظر گرفته شوند. منافع اقتصادی، جهت گیری سیاسی، گرایش فرهنگی و میزان آگاهی علمی از جمله عواملی هستند که در فرایند شناخت یک پدیده، بر تحلیل و استنباط پژوهشگر تأثیر می گذارند. تنوع دیدگاهها درباره سقوط حکومت پهلوی نیز در همین تنوع عوامل تأثیر گذار نهفته است. تقریباً همه دیدگاهها اگر چه هر کدام در نهایت یکی از علل سقوط حکومت پهلوی را برجسته کرده اند. اما از نظر روش شناختی در این باره هم رأیند که این پدیده نیز همانند دیگر پدیده های اجتماعی، نتیجه تقارن و تقاطع مجموعه ای از علل و عوامل گوناگون است. البته این سخن درستی است، اما مهم آن است که صاحب یک دیدگاه موفق بشود. برای ترتیب سلسله علل و تقدم رتبی علت مورد نظر خود بر سایر علل، استدلال مناسب و مقنع ارائه دهد. در این نوشته نیز ارزیابی و نقد و بررسی همه جانبه کلیه دیدگاههای ارائه شده در این باره میسر نیست. ناگزیر گذری کوتاه بر آنان افکنده و به آسیب شناسی مختصری می پردازیم.

مظلوم نمایی

هنگامی که یک نظام سیاسی، نه در یک کودتای کوتاه مدت، که در فرایند یک انقلاب مردمی فراگیر و طی یک دوره زمانی مشخص سرنگون می شود. طبیعی است که مسئولان آن نظام هم از جمله کسانی هستند که مورد پرسش واقع شده و خواسته و ناخواسته باید پاسخگو باشند. پیروزی و شکست هم دو نزاع برانگیزند. با این تفاوت که هنگام پیروزی نزاع بر سر تصرف غنائم و ثبت افتخار پیروزی به نام خویش است و در هنگام شکست، هر کس در پی آن است که چگونه شانه از زیر بار ننگ شکست خالی کند و آن را به دوش دیگری بیندازد.
در دوره پهلوی آنگاه که شعار فتح دروازه تمدن بزرگ مطرح بود، خاندان پهلوی و در رأس آنان، شاه، بر ملت ایران منت می نهادند که با مدیریت و ابتکار آنان این همه افتخار آفریده شد. «مأموریت برای وطنم» و «به سوی تمدن بزرگ» و صدها خطابه دیگر شاه نشانگر این دیدگاهند. اما آنگاه که همان ملت در یک هم رأیی بی مانند، غیر واقعی بودند این توهم را بر ملا ساختند، آنان به ناگزیر باید این شکست تحمیل شده را تحلیل و به گونه ای شانه از زیر بار ننگ آن خالی می کردند. البته، دفاع از خود، امری طبیعی است؛ ولی دفاعیه هنگامی مقنع و مؤثر خواهد بود که از انسجام علمی و منطقی لازم برخوردار باشد. در حالیکه به نظر می رسد آنان از عهده این مهم برنیامده و گرفتار تناقض نیز شدند.
زیرا از یک سو، تلاش کرده و می کنند تا در سطح کلان همچنان خود را قهرمانان مظلومی وانمود سازند که درستی تدابیر و برنامه ریزیهایشان برای پیمودن راه دشوار اما پرافتخار «تمدن بزرگ» و سرعت پیشرفت در این مسیر، موجب رشک و رعب قدرتهای جهانی شده و چون برایشان غیر قابل تخمل بود، دست به دسیسه زدند تا بنیادش را براندازند. بدینگونه می کوشند همه تقصیر را متوجه توطئه خارجی سازند. اما، از سوی دیگر، چون به تدریج داده های علمی بی پایه بودن این توهم را بر ملا می ساخت و روشن می شد که چنین ادعایی با آن همه حمایتهای نظامی و تبلیغاتی و سیاسی که در عرصه بین المللی از سوی همان قدرتهای متهم اعمال می شد، ناسازگار است و ضعف عملکرد و یا سوء کارکرد مجموعه کارگزاران نظام و در رأس آنان، شاه، بخش مهمی از مسئولیت سقوط را متوجه خود می سازد، ناگزیر به تقسیم کردن ننگ روی آوردند. از این رو هر کس می کوشید تا دیگری را مسئول شکست معرفی کند و خود را مبرا سازد. در این راستاست که شاه و خانواده او به متهم ساختن برخی از اطرافیان سیاسی و نظامی خود روی آوردند و اطرافیان نیز برخی خود شاه را مسئول شناخته و برخی خانواده او را مقصر معرفی کردند. خاطرات منتشر شده از سوی مجموعه دست اندرکاران رژیم پهلوی بیانگر این دیدگاه است. روشن است که این رویکرد برای تبیین سقوط حکومت پهلوی فاقد پشتوانه علمی است و داده های تاریخی آن را تأیید نمی کنند. با این حال، نباید فراموش کرد که اگر چه بسیاری از مدعیات مطرح شده از سوی صاحبان این رویکرد از اعتبار علمی بی بهره است، اما مطالب مطرح شده از سوی آنها و ادعاهایی که هر کدام بر ضد دیگری بیان کرده اند، گوشه هایی از حقایق را روشن می سازند که به عنوان مواد خام تحلیلها و نظریه پردازیها برای کمک به درک درست واقعه سقوط رژیم می تواند مفید واقع شود.

مدرنیسم

برخی بر این باورند که حکومت پهلوی بدان سبب سقوط کرد که می کوشید تا با انجام اصلاحات اقتصادی- اجتماعی جامعه سنتی نیمه فئودال ایران را به یک جامعه مدرن صنعتی تبدیل کند. زیرا این اقدامات حکومت با واکنش جامعه سنتی روبرو شد و همین امر به سرنگونی آن انجامید. دیدگاه زری در پی آن است تا این عامل را مهم ترین علت سقوط حکومت پهلوی معرفی کند:

ریشه های طغیان جاری [سالهای ۵۸-۵۶] ایران در هجوم این کشور به قرن بیستم می باشد که سقوط شاه ۱۵ سال پیش طرح ریزی گردید.در سال ۱۹۶۳ [۱۳۴۲]… او شروع به اصلاحاتی نمود تا جامعه فئودالیته ایران را به عصر جدید سوق دهد. اما مدریزه کردن با نهادها کهنه اجتماعی و مذهبی در تضاد قرا گرفته و سنت گرایان به شدت با روند مدرنیزه کردن مخالفت می کنند…. شاه ایران اکنون [سال ۱۳۵۷] درس تلخ آشکاری را می آموزد. در تلاشهای بی امانش برای رهایی کشورش از عقب ماندگی و نظام کهنه فئودالی او نتوانست ملتش را با خود به همراه بیاورد. اهداف او اگر چه والا هستند اما بدون حمایت گسترده مردمش دستیابی به انها مشکل است. (۱)اگر این دیدگاه پذیرفته شود، پرسشتهای مهمی بدون پاسخ باقی می مانند. بر پایه این دیدگاه سرآغاز نارضایتی عمومی مردم از حکومت پهلوی، تلاشهای اصلاحگرایانه او می باشند. به بیان دیگر، گویا پیش از برنامه اصلاحی پهلوی مختلفتی با او وجود نداشت و اگر دست به چنین اقدامی نمی زد هم با آن واکنش روبرو نمی شد. حال آنکه اگر واقعیتهای تاریخی نشان دهنده که پیشینه مبارزات مردم با حکومت پهلوی به پیش از برنامه اصلاحات دهه ۴۰ شمسی و حتی به آغاز تدسیس سلسله پهلوی پیوند دارد، آنگاه این دیدگاه پاسخی برای آن واکنشهای نخواهد داشت. همچنین اگر از جنبه اهانت آمیز این دیدگاه نسبت به جامعه ایرانی چشم پوشیده شود و از اینکه ملت ایران به گونه ای معرفی می شوند که گویا ظرفیت و تحمل ترقی و پیشرفت را نداشته و با آن دشمنی می ورزند و همچنان بر زندگی بدوی و قهقرایی اصرار دارند و بدان علاقه مندند، صرفنظر گردد، این پرسش نیز بی پاسخ می ماند که اگر منازعه میان ملت و دولت بر سر مدرنیسم و مدرنیزاسیون بود، بخشهای مدرن جامعه ایران از قبیل اندیشمندان و دانشگاهیان و … چرا با شاه به مبارزه برخاستند؟

توسعه

برخی از پژوهشگران، مسائل اقتصادی را مهم ترین عامل سقوط پهلوی معرفی می کنند. رویکردهای اقتصاد محور هم متعدد بوده و هر کدام از زاویه ای بدین امر پرداختند. یکی از رویکردها بر ناهماهنگی میان توسعه سیاسی تأکید داشته و آن را عامل مهم سقوط حکومت پهلوی می داند. از این منظر، «علت وقوع انقلاب این بود که شاه در حوزه اقتصادی- اجتماعی نوسازی کرد و در نتیجه طبقه متوسط جدید و طبقه کارگر صنعتی را گسترش داد اما نتوانست در حوزه دیگر- حوزه سیاسی- نوسازی نماید؛ و این ناتوانی حلقه هلی پیوند دهنده حکومت و ساختار اجتماعی را فرسوده کرد، راههای ارتباطی میان نظام سیاس یو مردم را بست، شکاف بین گروههای حاکم و نیروهای اجتماعی مدرن را بیشتر کرد و مهم تر از همه اینکه پلهای ارتباطی اندکی را که در گذشته پیوند دهنده نهاد سیاسی با نیروهای اجتماعی سنتی به ویزه بازار و مراجع دینی بود، ویران ساخت.»(۲)
رویکرد اقتصادی محور دیگری بر پایه تئوری «توقعات فزاینده» جیمز دیویس، بر آن است که رشد فزایند اقتصادی اوایل دهه ۵۰ به دلیل چهار برابر شدن قیمت نفت، باعث افزایش توقعات و انتظارت مردم گردید. شاه در نتیجه افزایش درآمد نفت دست به یک رشته بنرامه های توسعه اقتصادی ستابزده و بلند پروازانه زد. اما ریخت و پاشها، فساد، کمبود کالا و نارسائی در ارائه خدمات اساسی، تورم و بحرانهای اقتصادی و … شاه را مجبور ساخت که برنامه ای ضد تورمی را به اجرا بگذارد و این، نارضایتی مردم را در پی داشت و نارضایتی به بحران سیاسی انجامید. به بیان دیگر، در حالی که در اثر رونق کوتاه مدت اقتصادی اوائل دهه ۵۰، توقعات مردم افزایش یافته بود، در بحران اقتصادی نیمه این دهه، دولت قادر به پاسخگویی انتظارات روزافزون جامعه نبود و این امر به نارضایتی مردم و سرنگون رژیم انجامید. در این باره گفته شده است:

انقلاب به این خاطر رخ نداد که فشار شاه بر توده های مردم طاقت فرسا شده بود بلکه انقلاب، نتیجه شکست حکومت در پاسخگویی به انتظاراتی بود که به سرعت رشد می کرد. به عبارت دیگر شکست حکومت در تحصیل منابع مادی به افزایش نارضایتی از حکومت انجامید و افکار عمومی را برای انقلاب آماده کرد.(۳)در همین باره نیز گفته اند:

با نگاهی به وضعیت ایران در پرتو نظریه مذکور، به نظر می رسد که دوره ۷۸-۱۹۷۳ یعنی سالهای قبل از انقلاب با نظریه دیویس همخوانی دارد. به این ترتیب نشان خواهیم داد که چگونه افزایش منابع اقتصادی طی مدتی کوتاه انتظارات طبقات فرودست را افزایش داد و چگونه طی دوره بحران که پس از آن آمد، انتظارات کماکان رو به افزایش بود، اما توان رژیم در پاسخگویی به آنها رو به افول نهاد.(۴)
رویکرد دیگری بر آن است که اقتصادی نفت محور به استبداد نفتی انجامید و در پرتو استبداد نفتی حکومت به نفی غیرنقادانه سنتها و ارزشها و نهادهای ایرانی و تقلید متعصبانه از فرنگ پرداخت و این ترکیب استبداد نفتی و شبه تجدد، مهم ترین عوامل سقوط حکومت پهلوی شدند.(۵)
یکی دیگر از رویکردهای اقتصادی محور، سقوط شاه را در مجموعه ای از عوامل اقتصادی به هم پیوسته جستجو می کند. در این رویکرد بر این نکته تأکید می شود که در جریان اجرای برنامه های اقتصادی مبتنی بر استراتژیهای توسعه، به رابطه میان اهداف توسعه و برنامه های اجرایی و مشکلات ناشی از سیاتگذاریها توجه نمی شد و حکومت نتوانست میزان نارضایتی ناشی از بی عدالتیها و جا به جابیهای اجتماعی را که با برنامه های اقتصادی آن به وجود آمده بود، تشخیص دهد.(۶)
در رویکرد اقتصاد محور بر پیامدهای سیاستهای اقتصادی حکومت در میان اقشار اقتصادی جامعه و تأثیر آن در گرایش آن طبقات به اتقلاب تأکید شده و شرکت مهاجرات روستایی و کارگران و بازاریان در انقلاب را بر این پایه تحلیل می کند. برای نمونه، یکی از پیامدهای عدم موفقیت برنامه های اقتصادی شاه را مهاجرت روستاییان به شهرها می داند. بدین معنا که مهاجران روستایی با ورود به شهر به علت کمبود درآمد گرفتار زاغه نشینی شده و با مشاهده فاصله میان درآمد خود و افراد مرفه شهرنشین از یک سو و فاصله میان زندگی شهر و زندگی روستا از سوی دیگر، افزون بر بحران اقتصادی دچار بحران اجتماعی نیز می شدند و این بحرانها مهاجران را به صورت یک توده آماده انفجار در می آورد. این پدیده، مورد توجه دیگر رویکردها هم قرار گرفته و بخشی از تحلیل آنها درباره سقوط پهلوی را در بر می گیرد. برای نمونه، در این باره گفته شده است:

به دنبال اصلاحات ارضی شاه و نابودی کشاورزی و توسعه شهرنشینی، روستائیان که به امید پیدا کردن شغل مناسب به شهرها هجوم آورده بودند طبقه کارگر روزمزد شهری را به وجود آوردند. اینان که اغلب به صورت مجرد به شهرها مهاجرت کرده و خانواده خود را در روستا باقی گذارده بودند برای کسب درآمد در ساختمانها و در مجاورت کاخها و ویلاهای مجلل که با هزینه گزاف ساخته می شد به کار مشغول شوند.
درآمد آنها اگر چه تصور می شد نسبتاً مناسب است اغلب به خاطر تورم سرسام آور مغلوب هزینه ها می شد. از اوایل سال ۱۳۵۵ با تقلیل درآمد نفت اجرای کارهای ساختمانی کاهش یافت و در نتیجه کارگران به خیل بیکاران پیوستند زیرا که با وضع بد و مأیوس کننده کشاورزی در روستاها امکان بازگشت به آنها نی زغیر ممکن بود.
با توجه به زیربنای مذهبی اکثر آنها، قشر مزبور که اغلب هم جوان بودند در آغاز حرکت سیاسی- انقلابی در شهرها در هسته اصلی مبارزه توده های مردم قرار گرفتند و خود نی زارتباط مبارزه را میان شهر و روستا تشکیل دادند.(۷)در اینکه نیازهای اقتصادی و معیشتی بخش مهم زندگی اجتماعی انسانها را در بر می گیرد و بهبود یا بحران آن در رضایت یا عدم رضایت و در نتیجه، در جهت گیری اجتماعی افراد مؤثر است، تردیدی نیست. اما درباره نقش انگیزه های اقتصادی در سقوط حکومت پهلوی دو نکته را نباید از دیده به دور داشت. یکی اینکه نیازهای انسانها و جوامع انسانی، در نیازهای اقتصادی خلاصه و محدود نمی شود. حضور گروهها و طبقات مرفه اجتماعی و یا گروههای علمی- فرکی و دانشگاهی در فرایند سقوط رژیم با توجه به شعارهای مطرح شده از سوی آنها، مرید همین امر است. دیگر اینکه صرف نظر از ماهیت طرحهای اقتصادی دولت و اینکه تا چه اندازه ادعای توسعه اقتصادی در دهه آخر عمر آن رژیم، با موازین علمی توسعه سازگار بوده و از واقعیت بهره مند بود، تحقیقاتی که تاکنون انجام شده مؤید آنند که احساس عمومی جامعه از وضعیت اقتصادی چندان ناخوشایند نبود. دست کم جامعه گرفتار بحران اقتصادی انفجار آمیزی نبود که لازمه آن سرنگونی رژیم باشد. برای نمونه، تحقیقات انجام شده درباره مهاجران روستایی بیانگر آن است که اولاً روستاییان در شهرها دچار بحران اجتماعی نشده و از شرایط زندگیشان در شهرها نسبت به زندگی رد روستاها از رضایت نسبی برخودار بودند، دیگر اینکه اثری از برور اندیشه اجتماعی برای عصیان سیاسی در آنان مشاهده نمی شد.(۸) در این باره، تنها می توان گفت که آنان هم همراه با دیگر اقشار جامعه و با شروع موج انقلاب در آن شرکت کردند.
بررسیهای انجام گرفته درباره کاگران نیز از بهبود نسبی وضع معیشت آنان حکایت دارد. بر پایه یک پژوهش، «بین سالهای ۱۳۵۶- ۱۳۴۹، افزایش دستمزدها از افزایش در قیمتها که ۹۰ درصد بوده پیش می گیرد… حداقل دستمزد روزانه که در سال ۱۳۵۲، ۸۰ ریال تعیین شده در سال ۱۳۵۶ به ۲۱۰ ریال می رسد. متوسط دستمزد کارگران در ۲۱ صنعت عمده طی ۱۳۵۵-۱۳۵۴، ۳۰ درصد و طی ۱۳۵۶-۱۳۵۵ معادل ۴۸ درصد دیگر افزایش پیدا می کند.
افزایش سطح زندگی بالاخص در میان کارگران ماهر صنعتی چشمگیرتر بود. در سال ۱۳۵۰، کارگران تولیدی در تهران به طور متوسط روزانه ۲۲۰ ریال دریافت می داشتند. اما این مقدار در سال ۱۳۵۶ برای کارگران ماشین سازی اراک بدون احتساب سود ویژه به ۱۰۰۰ ریال رسیده بود.»(۹)
همچنین در تحلیل اقتصادی سقوط پهلوی و انگیزه بازاریان برای شرکت در انقلاب، اینگونه گفته شده است:

تجار بازاری که به عنوان یک طبقه سنتی از قدرت زیادی برخودار بودند، شدیداً از برنامه های مدرن اصلاحی شاه ناراضی بودند. ایجاد سیستم مدرن بانکی به سبک غرب تهدیدی بر علیه درآمد بازار از نزول خواری بود (بازار به مراتب با نرخ بیشتری از بانک پول قرض می داد). طرحهای شاه برای به وجود آوردن یک سیستم تعاوتی (تولید به مصرف) عامل دیگری برای دشمنی بازار با شاه بود. از همه بدتر اینکه شاه در نظر داشت که یک مرکز خرید تجاری نوین به جای بازار و در همان محل ایجاد نماید که عملاً باعث اضمحلال فیزیکی بازار می گردید. جدا از این اقدامات، شاه هر از گاهی بگیر و ببندهایی بر علیه بازاریها در جهت تثبیت قیمتها و احتکار به راه می انداخت. بنابراین تعجب آور نبود که بسیاری از بازاریها به حمایت از انقلاب برخاستند. و بالاخره یک عنصر «قومی» هم در مخالفت با شاه برای بازاریها وجود داشت: آنها امیدوار بودند که بعد از به قدرت رسیدن [امام] خمینیف قادر خواهند شد که رقبای ارمنی و یهودی خود را از میدان به در کنند.(۱۰)مهم ترین ایراد تحلیل فوق این است که اصالت رژیم پهلوی و سلامت طرحهای اقتصادی آن را مفروض پنداشته و بر پایه این فر ناصواب چنین نتیجه گرفته است که بازار با عنوان طبقه ای ارتجاعی که در فر ایند اقتصادی مدرن پهلوی تاریخ مصرفش به سر آمده بود، با مدرنیزاسیون شاه دشمنی می کرد. حال آنکه اولاً مبارزات بازاریان با شاه، پیش از اجرای برنامه های اقتصادی او آغاز شده بود. حمایت گسترده بازار از مواضع سیاسی- فرهنگی حضرت امام (ره) در سالهای ۴۳-۱۳۴۱ نشانگر این امر است. ثانیاً بازاریان در مبارزات سیاسی سده اخیر همواره حضور فعال داشتند. مشارکت فعال و تأثیرگذار آنان رد نهضت ملی شدن صنعت نفت، نهضت مشروطیت و نهضت تنباکو، فرازهای برجسته ای از این حضور را به نمایش می گذارد. این نشانگر آن است که نه تنها انسان مساوی اقتصاد نیست، بلکه بازاری هم مساوی با اقتصادی نیست و بازاریان به عنوان انسان و به عنوان بخشی از جامعه و همانند دیگر اقشار جامعه، افزون بر نیازها و منافع اقتصادی، برای بقاء و دوام حیات اجتماعی خود نیازمند به چیزهای دیگری نیز هستند. هویت، عزت نفس، استقلال و .. نیز دیگر نیازهای انسان بازاری اند کهبه شهادت تاریخ در بسیاری از مقاطع حاضر شدند به خاطر آنها از منافع اقتصادی خود چشم بپوشند.
در نقل قول فوق، دیدگاه انسان مساوی با اقتصاد، به گونه ای حاکم است که نه تنها مشارکت بازاریان در مبارزات ضد شاه را تنها در محدوده منافع اقتصادی تأویل می کند، بلکه گرایش و پیروی آنان از امام خمینی (ره) را که صبغه آشکار فرهنگی- ایدئولوزیک داشته دارای انگیزه های اقتصادی و شگفت تر از آن، انگیزه های «قومی» وانمود می سازد. حال آنکه رقابت میان انسانها حتی اگر همکیش هم باشند، امری طبیعی است. افزون بر آن، تاجر مسلمان ایرانی با تاجر یهودی و ارمنی و زردشتی ایرانی، همه خود را ایرانی می دانند و بنابراین، اگر مرزبندی میان آنان وجود دارد، عقیدتی- فرهنگی است و نه قومی. اما در نقل قول ساد شده چنین وانمود می شود که تنها چیزی که در تنظیم رفتار و جهت گیری انسانها هیچ جایگاهی ندارد، باورها و اندیشه های آنان است. افزون بر این، نباید از دیده به دور داشت که اقلیتهای دینی نیز با اکثریت قاطع ملت همراهی کرده و همصدا با ملت در انقلاب شرکت کردند. ثالثاً، تحقیقات مستندی که درباره موقعیت بازار در سالهای پایانی حکومت پهلوی انجام گرفته است، مدعیات نقل قول یاد شده را به چالش می طلبند. در یکی از این پژوهشها آمده است:

علی رغم مدرن شدن اقتصادی ایران، بازار هنوز بیش از دو سوم کل توزیع داخلی و حداقل یک سوم کل واردات کشور را در دست دارد. به علاوه از طریق تجارت فرش و اقلام دیگر، بازار به ارز خارجی نیز دست پیدا نموده… بر اساس یک تخمین غیر رسمی در سال ۱۹۷۸ (۱۳۵۷) قدرت قرض دهی بازار (به تنهایی) معادل ۱۵ درصد مجموع اعتبارات کل بخش خصوصی کشور می باشد.(۱۱)بدین ترتیب، می توان گفت که بازار خود را با تغییرات اقتصادی همراه ساخته بود و به تدریج به یکی از فایده بران اصلی فرایند جدید اقتصادی تبدیل شده بود. سیستم جدید بانکی نه تنها به منافع اقتصادی بازار آسیبی نرساند، بلکه خدمات و تسهیلات آن به عنوان ابازر مفید و مهمی در خدمت بخش خصوصی قرار گرفت. درآمد حاصله از فروش روزانه بیش از ۵ میلیون بشکه نفت، بهره زیادی نصیب بازاریان می کرد. تعلق بسیاری از صنایع تولیدی واسطه ای و مونتاژ به بازاریان نشان از آن دارد که آنان تضاد منابع طبقاتی چاره ناپذیری با حاکمیت سیاسی نداشتند.
همه این موارد به خوبی روشن می سازند که رویارویی سازش ناپذیر بازاریان با رژیم را باید در عاملی فرااقتصادی جستجو کرد.
آنچه گفته شد تنها بدان معناست که وضع اقتصادی و از جمله وضع معیشتی اقضار اجتماعی همانند بازاریان و کارگران و کارمندان به گونه ای بحرانی و انفجار آمیز نبود که به خاطر آن به رویارویی سازش ناپذیر و براندازانه با رژیم دست بزنند و البته نه بدان معنا است که هیچگونه نارضایتی وجود نداشته و طرحهای اقتصادی حکومت پهلوی بدون ایراد بوده و به دور از فساد و حیف و میل اجرا می شده و عوارض منفیدر پی نداشته و در چارچوب یک توسعه همه جانبه ئ علمی ایران را به سوی تمدن بزرگ رهنمون می شد!
درآمدهای نفتی ایران از کمتر از نیم میلیارد دلار (۴۳۷ میلیون دلار) در سال ۱۳۴۲ به ۲۰ میلیارد دلار در سال ۱۳۵۷ افزایش یافت. یعنی تنها درآمدهای ارزی دولت از نفت در مدت ۱۵ سال بیش از ۴۰ برابر گردید. با چنین درآمد سرشاری افزایش دستمزدها، رود کالاهای لوکس به بازار و افزای شدرآمد سرانه و قدرت خرید قشر حقوق بگیر و رونق صوری اقتصادی معیشتی به معنای تحقق توسعه اقتصادی نیست. بنابه به گفته یکی از صاحب نظران:

ایران در آستانه ورود به دهه ۱۹۸۰ م/ ۱۳۶۰ نه تنها به یک ژاپن جدید بسیار فاصله داشت بلکه حتی عضو قطعی کشورهای نیمه حاشیه ای به حساب نمی آمد. اگر یاران را با کشورهایی مثل برزیل، کره جنوب یو تایوان، یعنی مدعیان رسیدن به مرحله نیمه حاشیه ای مقایسه کنیم، می بینیم همه به اندازه آنها صنعتی نشده بود و هم مانند آنها بخش سرمایه انحصاری و مالی نداشت، در عوض به درآمدهای دولتی و نفتی اتکار داشت و گذاشت تا کشاورزی و صنعت، یعنی دو بخشی که توسعه بلند مدت را تضمین می کنند، عقب بمانند.در یک دوره کوتاه در دهه ۱۹۷۰ م/ ۱۳۵۰ چنین به نظر می رسید که ایران به گروه کشورهای نیمه حاشیه ای پیوسته است اما این یک پیشرفت غیر واقعی و وابسته بود.(۱۲)
و این، روشن می سازد که توسعه اقتصادی مورد ادعا، دست کم به گونه ای نیود که توازن جامعه را تهدید کند تا ب رپایه آن بتوان ادعا کرد که فاصله میان توسعه میان توسعه اقتصادی و عدم توسعه سیاسی باعث سقوط حکومت و بروز انقلاب گردید.

استبداد

پیش از این اشاره کردیم که یک دیدگاه، مهم ترین علت سقوط پهلوی را عدم توازن میان توسعه اقتصادی و توسعه سیاسی می دانست. آن دیدگاه، بر طرحهای اقتصادی رژیم ایران بنیاد نداشته و تنها ایرادشان عدم تدسیس نهادهای مدنی لازم برای مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود بود. به عبارت دیگر، استبداد و دیکتاتوری شاه را مهم ترین عامل سقوط او می دانند.
دیدگاهی که در اینجا مطرح می کنیم نیز اگر چه به مسئله توسعه نامتوازن هم می پردازد، اما با یورکرد سیاسی و محوریت سیاست به پدیده سقوط حکوکت پهلوی نگریسته و استبداد شاه را مهم ترنی عامل سرنگونی رژیم می داند. این دیدگاه، ضمن طرح و بررسی دیگر دیدگاهها، درباره آنها می گوید:

شاید بتوانیم این نتیجه گیری کلی را بنماییم که جمگل یآنها در تبیین «چرا به انقلاب» حرف اصلی که مطرح می کنند در این است که سالهای آخر رژین، با حداکثر در ده – پانزده سال آخر آن، کم و کاستی ها و ناملایماتی بروز می کنند ک ه سرانجام سقوط شاه را به بار می آورند. اگر چه معضلات پیش نیم آمدند، اتفاق خاصی هم نمی افتاد؛ رژیم بر مرکب قدرت سوار بود و کمافی السابق حکومت می نمود. برخی این را به صراحت می گویند که تا قبل از پیش آمدن این مصائب، رزیم اساساً مشکلی نداشت و برخی دیگر هم بحثشان علی الاصول چنین استنتاجی را به بار می آورد.
آنچه این نظرات را از هم جدا می کند اختلاف آنها در تحلیل طبیعت و علل پیدایش این معضلات است. گروهی آنرا ناشی از شتاب بیش از حد شاه در مدرنیزه کردن جامعه می دانند، برخی آن را ناشی از چهار برابر شدن قیمت نفت در سال ۱۳۵۲، دسته ای آن را در نتیجه مهاجرت روستاییان به شهرها (مشکلات و سرخوردگی آنها در شهرها)، گروهی آن را نتیجه پشت کردن شاه به مذهب و سیاست اسلام زدایی، اشاعه فساد و فحاش و … بالاخره جملگی عوارض ناشی از این معضلات یعنی گرانی، بیکاری، فقر، گرسنگی، تورم و … را اسباب نارضایتی مردم از رژیم و علت العلل طغیان آنان معرفی می کنند.
از نظر آنها مشکلات رژیم شاه در سالهای آخر عمر آن و حداکثر از سال ۱۳۴۲ به بعد است که شکل می گیرد و ظهور می یابد. قبل از آن، اگر هم مسائلی مطرح می بوده، ارتباط مستقیم و منسجمی با انقلاب اسلامی و سقوط شاه در سال ۱۳۵۷ نداشته است. مشکل هر چه بود، در سیاستها، و عمدتاً هم سیاستهای اجتماعی و اقتصادی سالهای آخر رژیم شاه نهفته بوده است. لذاست که می بینیم هیچ کدام از نظراتی را بررسی نمودیم به ایران اقبل از دهه ۱۳۵۰ و یا حداکثر قبل از سال ۱۳۴۲ چندان کاری ندارند.
در واقع این نظرات، انقلاب را به عنوان تحول جدا از مجموعه روند تحولات سیاسی و اجتماعی ایران مطرح می کنند. بدون آنکه لازم بدانند بین مبارزات سالهای ۵۷-۱۳۵۶ و تاریخ معاصر جامعه ایران پلی برقرار نمایند. از نظر آنها صرفنظر از آنکه قبلاً بر، و در ایران چه یم گذشته، می توان چرایی پیدایش انقلاب را صرفاً در تحولات ۱۰ و حداکثر ۱۵ سال آخر رژیم پیدا نمود.(۱۳)بدین ترتیب، دیدگاه فوق، افزون بر ایرادهایی که بر دیگر دیدگاهها دارد، وجه مشترک همه آنها را در این می داند که «آنها سقوط رژیم شاه را کمتر در یک قالب تاریخی می گذارند»(۱۴) و آنگاه با اشاره به روند تحولات سیاسی جامعه و مابرازت مردم بر ضد حکومت پهلوی از شهریور ۱۳۲۰ به بعد، مطرح می کند که اگر چه گروههای مبارزه با رژیم در دهه های مختلف تغییر می کرد، اما مبارزه با رژیم امری ثابت و مستمر بوده است(۱۵) و سرانجام برای علت یابی استمرار مبارزه بر این باور است که:

به زغم ما آن وجه اشتراک و آن سبب بنیادی باز می گردد به ماهیت سیاسی و شکل حکومتی رژیم پیشین. این ماهیت است که باعث می گردد تا علی رغم تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی بعضاً عمیقی که ظرف قریب به ۴۰ سال حکومت شاه صورت می گیرد، عنصر مخالفت، نارضایتی از رژیم او همواره ثابت بماند و صرفاً از نسلی به نسلی دیگر منتقل شود.(۱۶)سپس در تشریح ماهیت رژیم پیشین گفته شده است که:

از یک جهت شاید بتوان ماهیتی دو گانه برای رژیم شاه قائل شد. از یک سو برخی از نمودهای ترقی و پیشرفتهای اقتصادی در آن به چشم می خورد… این تنها یک روی سکه بیشتر نبود. روی دیگر سکه، که در برخورد ظاهری آشکار نمی شد، ساختار سیاسی جامعه بود که به هیچ روی تغییر و تحول چندانی به خود ندیده بود. فی الواقع از این روی، ایران «مدرن» محمد رضا شاه با ایران عقب مانده ناصر الدین شاه یک صد سال قبل از آن تفاوت چندانی پیدا نکرده بود… اگر لعاب و لایه های برونی و پر زرق و برق ایران «مدرن» عصر محمد رضا شاه را مختصر تراش می دادیم، پیکره اصلی الیکارشی و بافت سیاسی آن تفاوت چندانی با ایران عصر قاجار نداشت. طی این یک صد سال قدمی در راه رفرم سیاسی برداشته نشده بود. مشارکت سیاسی مردم و دخالت آنها در امرو کشور و تعیین سیاستها در عصر پهلوی همانقدر نایاب و نادر بود که در عصر قاجار… دردها، تألمات، امیال و آرزوهای سیاسی، بخش عمده از مردم بالاخص تحصیل کردگان و روشنفکران جامعه در هر دو عصر علی رغم گذشت یکصد سال چندان از هم فاصله ندارد. لذا چنان به دور از واقعیت نرفته ایم اگر ادعا کنیم که انقلاب اسلامی حرکتی بود برای بر هم زدن و زیر و روکردن آن ساختار کهنه و در انداختن طرحی نو.(۱۷)همانطور که مشاهده می شود، رویکرد فوق نیز چیزی بیش از مدعیات رویکرد توسعه نامتوازن در اختیار خواننده قرار نمی دهد. با این تفاوت که در یورکد توسعه نامتوازن، برای توسعه اقتصادی رژیم اصالتی قائل شده و ایراد کار را در فقدان توسعه سیاسی متناسب با آن می دید. اما در رویکرد فوق، صرفنظر از اصالت یا عدم اصالت توسعه اقتصادی رژیم، عامل اصلی سقوط آن را در استبداد و دیکتاتوری شاه و فقدان توسعه سیاسی می داند. البته روشن است که استبداد و دیکتاتوری شاه یکی از چند عامل مهم گسست رژیم از مردم و ایجاد نارضایتی نسبت به آن بوده است. اما با ترسیم آرایش سیاسی نیروهای مخالفت رژیم، این رویکرد نیز از پاسخ به برخی پرسشهای جدی مربوط به سقوط آن عاجز می ماند.
اگر از رهبری مذهبی چشم بپوشیم، دیگر مخالفان سیاسی رژیم را چند گره عمده تشکیل می دادند؛ مارکسیست ها، التقاطی ها، ملی ها و ملی- مذهبی ها. مجموعه تحولات سیاسی و اجتماعی از شهریور ۱۳۲۰ و به ویژه از مرداد ۱۳۳۲ به بعد و مهم تر از همه سیاستگزاریهای رژیم در قالب طرح انقلاب سفید، نخبگان سیاسی جامعه را به واکنشهای مختلفی کشاند. برخی از گروههای مارکسیستی و التقاطی مشی مبارزه مسلحانه را در پیش گرفتنمد. تحقیقات تاریخی نشانگر آن است که خط و مشی این گروهها با توجه به ساختار فرهنگی جامعه، نه تنها مورد استقبال ملت قرار نگرفت و قادر به جلب پشتیبانی مردم برا یمبارزه ای ملی به منظور سقوط رژیم نگردید، بلکه در برخی موارد، مورد سوء استفاده رژیم قرار گرفته و عملکرد آنها را دستمایه ای برای متهم ساختن اصل مبارزه و مبارزان و ابزارری برای تحکیم موقعیت خود قرار می داد. از سوی دیگر، نخبگان ملی و ملی- مذهبی که تا ان مقطع موجه ترین رهبران سیاسی جامعه را در بر می گرفتند، با طرح انقلاب سفید و ارائه شعارهای به ظاهر مترقیانه رژیم، در عمل خلع سلاح شده و به انفعال کشانده شدند. چون هر آنچه آنان یم خواستند به جامعه ارائه کنند، رژیم مدعی انجام آن گردید. بدین ترتیب، تنها مسئله باقی مانده میان آنان و رژیم، مسئله استبداد و دیکتاتوری شاه بود و آنان برای حل این معضل، راهکار مبارزه پارلمانی و چاره اندیشی برایمشارکت در قدرت را پیشه کردند.بنابراین رد استانع سقوط رژیم، گروههای مارکسیستی . التقاطی که معتقد به سرنگونی آن بودند از پایگاه و پشتوانه و اعتبار اجتماعی بی بهره بوده و پیوندی با ملت نداشتند تا بتوانند آن را به سوی هدف خود جلب کنند و گروههایی که برای خود ریشه و پیشینه و اعتبار سیاسی بیشتری قائل بودند، به سقوط رژیم نمی اندیشیدند و نه تنها در آن راه نمی کوشیدند بلکه به عنوان آلترناتیو دولتها (نه رژیم) و آخرین تیرهای ترکش برای بقای رژیم در نظر گرفته شده بودند و مورد استفاده قرار می گرفتند. به گونه ای که خارج ساختن آنها از مبارزان پارلمانی در چارچوب قانون اساسی پیشین و کشاندن آنها به مبارزات ملی- انقلابی و جلوگیری از به کارگیری آنها توسط رزیم به منظور مهار مبارزه ملی، یکی از زحمتها و چاره اندیشیهای رهبری انقلاب بود. در اینجا این پرسش مهم نیز مطرح می شود که اگر وجه مشترک مبارزات، استبداد و دیکتاتوری شاه بود، چرا اکثریت قاطع ملت از افراد و گروههایی که این هدف را چه با روش مسلحانه و چه با روش پارمانتاریستی پی گیری می کردند، پیروی نکردند؟

مذهب

با این همه، واقعیت تاریخی غیر قابل انکاری که در سال ۱۳۵۷ رخ داد آن است که همه اقشار ملت، بدون استثناء، در یک همبستگی ملی فراگیر و بی مانند، باعث سقوط رژیم پهلوی و مهم تر از آن، باعث سقوط نظام شاهنشاهی شدند. چرایی وقوع این رویداد، آن پرسش بنیادینی است که برای یافتن پاسخ آن به ارزیابی دیدگاههای مختلف در این باره پرداختیم. بی تردید، علل و عوامل ریز و درشت بسیاری دست به دست هم دادند تا سقوط رژیم را فراهم ساختند. طرحهای اقتصادی و پیامدهای منفی آنها، تورم، بیکاری و فقدان اشتغال، فساد، بی عدالتی، هویت ستیزی، غرب ستایی، وابستگی به خارج، بینش و منش و ویژگیهای شخصی شاه، عملکرد خاندان پهلوی، عملکرد اطرافیان شاه و مسئولان امور، رفتار ساواک و … از جمله عواملی بودند که هر کدام نارضایتی بخشی از جامعه را فراهم می ساختند. ولی همانگونه که مشاهده شد هیچ کدام از این عوامل به تنهایی و یا حتی مجموعه آنها نتوانستند که نخبگان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و عموم جامعه را به یک همگرایی و همبستگی ملی برای رویارویی براندازانه با رژیم برسانند. بنابراین، منطق علمی حکم می کند که آن بینش و جریانی که برای پایان دادن به مجموعه بحرانهای یاد شده، به ابتکار طرح سرنگونی نظام شاهنشاهی و ارائه نظام جایگزین دست زده و پذیرش عمومی و بسیج ملی را بر سر طرح پیشنهادی فراهم ساخت، علت اصلی و فراگیر سقوط پهلوی به حساب آید. به بیان دیگر، مطرح کردن یک ایدئولوژی به عنوان مکتبی که توان پاسخگویی به همه مطالبات جامعه و بحرانهای ناشی از حاکمیت سلسله پهلوی را داشته و هدایت مدبرانه جامعه برای کسب وفاق و اجماع ملی در این باره و سازش ناپذیری در این راه، مهم ترین عامل سقوط حکومت پهلوی است.
با توجه به آرایش سیاسی و عملکرد گروههای مخالف رژیم از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و به ویژه از سالهای ۱۳۴۰ به بعد، که به آن اشاره شد، و همچنین عملکرد رژیم در سرکوبی و به انفعال کشاندن آنها از یک سو و طرح مسائلی مانند «تقیه حرام است»، «اسلام در خطر است»، «ما را [به آمریکا] فروختند»، ننظام شاهنشاهی مخالف اسلام است»، «اسلام دین سیاست است و برای همه امور برنامه دارد»، « کمال مطلوب ما ایجاد یک دولت و حکومت اسلامی است»، « لازم است نهضت شریف اسلامی خود را تا برچیده شدن رژیم ظالمانه و قلدری ادامه دهید»، از سوی حضرت امام خمینی (ره)، و پذیرش آن از سوی همه اقشار ملت، روشن می شود که این دیدگاه و شئون رهبری ایشان، مهم ترین عامل پایان دادن به حیات نظام شاهنشاهی در ایران بود.
نقش مذهب و فرهنگ و رهبری مذهبی در سرنگونی رژیم پهلوی و تحقق انقلاب ااسلامی بدانگونه است که هر نظریه پردازی اگر بخواهد به اصول و روش پژوهش علمی در تحلیل این رخداد پایبند بماند، ناگزیر از اذعان به آن است. به همین علت، در هیچ نوشته ای این نقش نادیده گرفته نشده است. حتی برخی از نظریه پردازان، از جمله تدا اسکاچ پل، پس از انقلاب اسلامیناگزیر گردید در برخی تئوری انقلاب خود تجدید نظر کرده و اذعان کند که:

درک وی از نقش ممکن نظامهای عقیدتی و مفاهیم فرهنگی در شکل دادن به کنشهای سیاسی- تعمیق یافته و این امر به دلیل نقش رهبری و ایدئولوزی در انقلاب ایران بوده است.(۱۸)همچنین میشل فوکو پس از اشاره به قدرت نظامی- پلیسی رژیم و حمایت بین المللی از آن می گوید:

به معنایی، این دولت همه برگهای برنده را رد اختیار داشت و گذشته از این نفت را داشت که برای قدرت، درآمدهایی را که آن طور که می خواست در اختیار می گرفت. تضمین می کرد. در چنین وضعیتی، ملتی قیام می کند: مطمئناً در مجموعه ای از بحران، مشکلات اقتصادی و غیره قیام می کند، ولی مشکلات اقتصادی ایران در آن هنگام آنچنان نبود که مردم صدها هزار و میلیونها، به خیابانها بریزند و سینه برهنه با مسلسل مواجه شوند. از این پدیده است که باید سخن گفت… ایرانیها وقتی قیام می کردند به خود می گفتند- و شاید این روح قیام بود- مطمئناً باید رژیم را تغییر دهیم و خود را از شر این مرد برهانیم، باید این کادر فاسد را عوض کنیم، باید همه چیز را در کشور عوض کنیم، سازمان اقتصادی و سیاست خارجی را دگرگون کنیم. اما به خصوص باید خودمان را عوض کنیم. باید نحوه زندگی، روابط خود با دیگران؛ با امور، با ابدیت، با خدا و… کلاً تغییر کند و انقلاب واقعی جز در پرتو این تغییر اساسی در تجربه ها، به وجود نخواهد آمد. خیال می کنم اینجا است که اسلام نقش خود را ایفا کرده است.(۱۹)همانگونه که اشاره شد در همه نوشته هایی که درباره سقوط حکومت پهلوی نوشته شد، از مذهب و رهبری مذهبی به عنوان یک عامل مؤثر یاد شده است. اما میان اینکه اسلام در سقوط سلسله پهلوی نقش داشت، با اینکه در واقعه سقوط حکومت پهلوی، «اسلام هم نقطه عزیمت بود و هم غایت»، تفاوتی ذاتی و بنیادین هست. آنچه مورد نظر نوشته حاضر است، نیز توجه به همین تفاوت است. این سخن بدان معنا است که در آن واقعه و در مقطع تاریخی دهه ۴۰ و ۵۰ و در شرایطی که هیچ کدام از ایدئولوژیها و عرصه های منازعه میان مبت و دولت، امکان فراهم ساختن وفاق ملی و بسیج عمومی مردم بر ضد دولت را نداشت، عموم ملت با توجه به تجربیات تاریخی خود در سده اخیر و آزمودن دیگر رویکردها، به اسلام به عنوان کارآمدترین خاستگاه و پایگاه برای مقابله با رژیم روی آورد و تنها از همین پایگاه بود که مسئله سرنگونی رژیم امکان طرح و مقبولیت یافت و افزون بر آن، به دلیل اعتقاد ملی به جامعیت اسلام و توان آن برای هضم کردن دیگر عرصه های منازعه و امکان پاسخگویی به همه مطالبات و همه بحرانهایی که باعث نارضایتی ملت از دولت در بخشهای گوناگون گردیده بود، به عنوان «غایت» این جهاد ملی و به عنوان نظام بدیل مطرح گردید. این سخن نیز با سخنی که می گوید سیاست اسلام زدایی شاه باعث واکنش ملت مسلمان گردید، تفاوتی ظریف و در عین حال، عمیق دارد.
بنابراین، غالب کسانی که تاکنون به تبیین سقوط رژیم پهلوی پرداخته اند، از شناسایی جایگاه مذهب به عنوان نقطه عزیمت و غایت در این واقعه غافل مانده اند و حداکثر از آن به عنوان یکی از عوامل تدثیر گذار یاد کرده اند و در همین سطح تخلیل هم، با توجه به غلبه پیش فرضهای سکولاریستی بر آراء و روش شناسی آنها و غیر منتظره بودن حضور مذهب در ابتکار و مدیریت یک تحول عظیم سیاس یو اجتماعی برای آنها، ناگزیر به توجیه و تأویلهایی دست یازیده اند که گاهب ه شدت با داده های تاریخی و واقعیتهای عینی جامعه ایران ناسازگارند. به برخی از این توجیهات اشاره ای کوتاه می شود.

واکنشها

برخی گفته اند چون شاه ب رخلاف پدرش به قلع و قمع روحانیون نمی پرداخت و کنترلی بر آنها اعمال نمی کرد، بنابراین روحانیون از نوعی مصونیت برخوردار بوده و توانستند نیروهای مخالف را بر علیه شاه سازمان دهند. این دیدگاه به این صورت هم عرضه شده است که رژیم شاه نیروی اصلی مخالف خود را در جریانهای غیر مذهبی می دید و آنها را سرکوب می نمود. این عامل باعث شد تا نیروهای مذهبی بتوانند جان سالم به در ببرند و در نهایت رژیم را به مبارزه بطلبند.(۲۰) البته شبکه وسیع مساجد و منابر کار مبارزه را برای آنان آسانتر می ساخت.
روشن است که مبارزات مستمر علمای دینی با حکومت پهلوی که به مناسبتهای گوناگون از آغاز تأسیس تا پایان عمر آن سلسله انجام گرفت و به اعدام و حبس و تبعید دهها و بلکه صدها روحانی برجسته انجامید، ادعای یاد شده را نقض می کند. افزون بر این، اگر حتی چنین هم می بود، باز هم این توجیه نمی تواند چگونگی روی آوری ملی به اسلام به عنوان نطقه عزیمت و غایت مبارزه را تبیین کند. چه اگر به کارآمدی آن به عنوان نقطه عزیمت و غایت مبارزه باور و ایمان وجود نداشت، هر چند هم از اسیبهای رژیم مصون می ماند، با اقبال ملت روبه رو نمی شد.
برخی دیگر در این باره چنین گفته اند:

در واقع باید به این مسئله مکرراً تأکید کرد که خصوصیت اسلامی جنبش و به ویژه رهبری آیت الله خمینی نسبتاً در مراحل نهایی کل جنبش استقرار یافت. حتی تا حدود ماه سپتامبر (شهریور ۵۷) درخواست عمده نیروهای مخالف، اجرای مقررات قانون اساسی سال ۱۹۰۶ بود و آیت الله خمینی که در جریان جنبش نفوذ داشت، فقط یک رهبری مذهبی منتفذ در میان رهبران مذهبی منتفذ دیگر بود. درخواست استقرار «جمهوری اسلامی» هیچگونه سنت و سابقه ای در تاریخ سیاسی ایران ندارد و آیت الله خمینی فقط ر سال ۱۹۷۸ در مقابل درخواستهای مختلف برای عرضه کردن یک برنامه مثبت- علاوه بر شعار سقوط رژیم شاه- این مفهوم را مطرح ساخت.(۲۱)این نویسنده در توجیه چگونگی تسلط آیت الله خمینی و ایدئولویی او بر جنبش در مراحل پایانی! آن اینگونه می نویسد:

آیت الله خمینی و ایدئولوژی او به این دلیل پس از ماه سپتامبر بر جنبش مسلط شد که در ایران به دنبال حکومت نظامی، نیروهای متخاصم، قطبی شدند و آیت الله خمیتی که ناگزیر به پاریس رفته بود، توانست با استفاده از این مرکز از برجستگی و اهمیت بین المللی خاصی برخوردار شود که قبلاً فاقد آن بود.(۲۲)مفهومی که نویسنده مطالب یاد شده در پی القای آن است این است که، اصولاً خواست عمده نیروهای مخالف رژیم، اجرای قانون اساسی ۱۹۰۶ بود. آیت الله خمینی چون به پاریس تبعید شد از موقعیت برتری برخودار شد و در آنجا هم چون در برابر پرسشهای جدی برای ارائه برنامه خود قرار گرفت، ناگزیر! دست به بدعتی زد و مفهوم جمهور یاسلامی را مطرح کرد. اما نباید از دیده به دور داشت که نویسنده یاد شده در تحلیل خود به طور کامل از واقعیت تاریخی فاصله گرفت و به نظر می رسد به دلیل رویکرد ایدئولوژیک و یا خطای علمی، از کنار برخی از مسائل به سادگی گذشته است. برای نمونه، ایشان نمی خواهد این واقعیت روشن را ببیند که آگر ایت الله خمینی از پیش از تبعید محور مخالفان و کانون مبارزه نبود، چه نیازی به تبعید ایشان به پاریس بود؟ و همچنین، تبعید کنندگان از ورود ایشان به کشورهایی همچون ترکیه و سوریه جلوگیری کردند ولی از رفتن ایشان به فرانسه استقبال کردند؛ نمی خواستند که ایاشن را در موقعیت بهتر و برتری قرار بدهند. بلکه بر عکس، بر پایه پندارها و پیش فرضهای سکولاریستی امیدوار و مطمئن بودند که ایت الله حمینی به عنوان رهبر نهضت، در مهد مدرنیته و خاستگاه تمدن جدید، از عهده پاسخگویی به پرسشهای جدی افکار عمومی جهان برخواهد آمد، و بدین ترتیب منزوی گشته و نهضت دچار بحران خواهد شد. ولی ایشان بر پایه همان استعداد ذاتی و شایستگیهایی که او را تا آن مقطع در مقام رهبری بلا منازع نهضت قرار داده بود، در عمل این پندارها خط بطلان کشید و بحران تبعید را نیز تبدیل به فرصتی مهم برای پیشبرد و تعمیق اهداف نهضت کرد.
نکته دیگری که نویسنده در پی القای آن است این که گویا آیت الله خمینی نه تنها هیچگونه پیشینه ای در مبارزه با رژیم نداشت و تنها در سال ۱۳۵۷ بر اثر یک شانس و تصادف ناشی از تبعید به فرانسه نقشی پیدا کرد «که قبلاً فاقد آن بود»، بلکه در عالم علوم اسلامی و اندیشه سیاسی- دینی هم فاقد طرح و تئوری مناسبی برای نظام بدیل بود و در همان سال، در برابر درخواست های مختلف ناگزیر دست به بدعتع زده و مفهوم جمهوری اسلامی را که «هیچگونه سنت و سابقه ای در تاریخ سیاسی ایران» نداشت، مطرح کرد. حال آنکه صرف نظر از اندیشه های سیاسی حضرت امام (ره) که ا دوره رضا شاه شکل گرفته بود و در اوایل دهه ۴۰ بر پایه همان اندیشه ها به مبارزه با استبداد و استعمار برخاست، دست کم در سالهای ۹-۱۳۴۸، یعنی چدین سال پیش از بروز امواج انقلاب در سال ۱۳۵۷، ایشان در درسهای فقهی خود در حوزه نجف، رسماً طرح حکومت اسلامی و ولایت فقیه را مطرح کرد و مجموعه آن دروس در همان سال به صورت کتابی مستقل به همین نام منتشر شد و در اختیار پژوهشگران و محافل علمی قرار گرفت.
حال با این پیشینه، جایگاه ادعای شگفت نویسنده یاد شده از منظر منطق و علم تاریخ بهتر روشن می شود. مقوله دیگری که با اصل تکامل معرفت و پویایی اندیشه به شدت ناسازگار بوده ولی این نویسنده بر آن تکیه کرده و به گونه ای آن را به عنوان یک جرم رای رهبر انقلاب القاء می کند، اینکه گویا رهبری یک انقلاب مجبور بود که فقط در چارچوب سابقه سیاسی ایران اظهرا نظر کند. حال آنکه اگر اینگونه بود ایشان تنها می توانست دست به مبارزه پارلمانی بزند و یا اینکه شاهی را جایگزین شاه دیگر کند و نه بیشتر. و این، حداکثر چشم انداز مبارزه بسیاری از نخبگان سیاسی ایران آن روز بود که البته ناکارآمدی آن برای جامعه ایران روشن شده بود. در حالیکه آنچه امام را در مقام امامت قرار داد، همین اجتمهاد و نوآوری و مترقی تر بودن افق دیدگاه و اندیشه وی نسبت به دیگر نخبگان سیاسی و فکری جامعه بود.

ابزار انگاری

مطلب دیگری که در برخی از نوشته هایی که به نقش فهرنگ و مذهب در سقوط پهلوی اشاره کرده اند به چشم می خورد، ابازر نگاری مذهب است. بدین معنا که گویا هیچ پیوندی میان انسانها و مذهب وجود ندارد و مردم ایران چون در عرصه های اجتماعی و سیاسی نارضایتیهایی از رژیم پهلوی داشتند، برای رویارویی با رژیم، از مذهب، صرفاً به عنوان مقوله ای شکلی و به مثابه ابزار و پوششی برای تحقق اهداف خود استفاده کردند. این دیدگاه به صور مختلفی بیان شده است که برای نمونه به برخی از آنها اشاره می شود.
مایکل فیشر در کتاب خود به نام «از منازعه مذهبی تا انقلاب» که در آن به بررسی فرهنگ مذهبی ایران و نقش آن در انقلاب پرداخته است می نویسد:

علل انقلاب و زمان وقوع آن اقتصادی و سیاسی بودند، [اما] شکل انقلاب و محل آن تا حد زیادی نتیجه سنت اعتراض مذهبی بود.(۲۳)هالیدی در کتاب «دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران»، می نویسد:

مسلماً ایدئولوژی اسلام در این جنبش مخالف نقش عظیم بازی کرده است … با وجود این به هیچ معنای جامعی نمی توان از یک «انقلاب اسلامی» صحبت کرد… در واقع عبارت «انقلاب اسلامی» تعیین نمی کند که در ایران چه تغییراتی رخ داده است و بالعکس موضوع را کاملاً در ابهام می گذارد… در دهاله قبل از ۱۹۷۸ (۱۳۵۷) شاه کماکان به سرکوب یمخالفان خود اشتغال داشت و آنان را از کلیه اشکال قانونی بیان محروم کرده بود. بنابراین غیر قانونی دانستن رژیم پهلوی ازط رف مخالفان ادعای عجیبی نبود و آیت الله خمینی و طرفدارانش نیز توانستند این اتهام غیر قانونی بودن را در زبان مذهب به مؤثرترین وجه باین کنند و شاه را ناقض تعالیم قرآن و دشمن اسلام معرفی نمایند.(۲۴)در نوشته دیگری در این باره امده است:

انقلاب فوریه عمدتآض انقلابی سیاسی بود… مردم فقط خواهان تغییر حکومت بودند به نظر نمی رسید آنها به درستی می دانستند که چه چیزی باید جایگزین این حکومت شود. اسلام به منزله نیرویی وحدت بخش و شیعه در مام آموزه ای که حاکمیت شاه را رد می کرد، مشروعیت خود را از سازماندهی موفیت آمیز شورشها به دست آوردند. احیای اسلام علت انقلاب نبود، بلکه نتیجه و پی آمد انقلاب بود. این برای نخستین بار نبود که پی آمد بلافصل انقلاب را بیشتر ابزارها و اشخاصی تعیین می کردند که به وقوع آن کمک نموده بودند تا نیروهای اجتماعی و اقتصادی که وتاقعاً مسئولیت بروز و ظهور آن را بر عهده داشتند.(۲۵)مدعیاتی که از نوینسدگان یاد شده آوردیم به صورت جمع بندی شده تری در اثر جهانگیر آموزگار با عنوان «فرزا و فرود دودمان پهلوی» نیز آودره شده است. او در مبحثی زیر عنوان «چسبانیدن بر چسب مذهبی به انقلاب» آورده است:

چالش پیروزمندانه انقلابی با رژیم پهلوی به سه دلیل «اسلامی» خوانده شد:
۱- ظهور آیت الله خمینی به عنوان رهبر عالیه انقلاب
۲- استفاده از شیکه ها، شعارها، ایین ها و تشریفات مذهبی در جریان آنچه به نبرد میان مسجد و دولت معروفیت یافت و
۳- منتهی شدن انقلاب به استقرار جمهوری اسلامی در ایران.(۲۶)آموزشگار ضمن معقول و پذیرفتنی معرفی کردن این دلایل می نوید:

[امام] در برابر دلایلی که ذکرشان گذشت دلایل محکم دیگری وجود دارد که این ادعا را که انقلاب فوریه از همان اغاز قصد و منشأو جهت مذهبی داشته است، زیر سئوال می برد.(۲۷)نویسنده مطالب یاد شده آنگاه به شرخ آن دلایل محکم! پرداخته که به ملخص آنها اشاره می شود:
۱. در مبحثی زیر عنوان «سهم مذهب در انقلاب»، ایشان نیز به تکرار همان ادعای غیر تاریخی و خلاف واقع فرد هالیدی پرداخته و ادعا می کند که «تا سپتامبر ۱۹۷۸ (۱۳۵۷) نی زخواست اصلی گروههای مختلف، رعایت قانون اساسی ۱۹۰۶ بود. هیچ تقاضایی از طرف توده مردم برای استقرار یک حکومت اسلامی به گوش نمی رسید. این فکر تنها در جریان اقامت کوتاه آیت الله در پاریش قوت گرفت.»(۲۸) در صفحات پیشین به این مطلب پرداخته شد.
۲. درباره حکومت اسلامی و نظام جایگزین، میان نخبگان سیاسی و علما و نیز در میان خود علما اختلاف نظر وجود دارد. بنابراین، «با عنایت به این نمای کلی از نر عقاید مذهبی، ریشه و منطق انقلاب فوریه را به گونه ای انحصاری در نارضاییهای مذهبی یا تدثیر پذیری اسلامی جستجو کردند، چندان موجه نمی نماید. اگر انقلاب یک قیام صرفاً مذهبی بود می بایست یک موضع متفق هماهنگ در میان پیشوایان مذهبی که همه در حد خود از مراجع تقلید به شمار می رفتند وجود داشته باشد.»(۲۹)
۳. وی همچنین می نویسد:

جاذبه مذهب به عنوان یک انگیزه انقلابی و یک هدف، فی نفسه برای اکثر طبقات اجتماعی موضوع قابل بحث و مورد اختلاف دیگری است…. مذهب همواره بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ دیرپای ایران را تشکیل می داده است. با این همه نزد طبقات و قشرهای مختلفی که عناصر متشکله جامعه ایران به شمار می رفتند جلوه و جایگاه یکسانی نداشته است.(۳۰)همو در ادامه به تقسیم بندی قشرها و طبقات اجتماعی و جایگاه مذهب در میان آنها پرداخته است و اظهار می دارد:

ساکنان روستا که ۶۰ درصد از سکنه مسلمانان کشور ا تشکیل می دادند در اکثریت خود فقیر و بی سواد بودند و در میان همین قشر بود که آیینهای شیعی به طرز گسترده ای رواج داشت.(۳۱)و در همین حال ادعا می کند که:

در این باره اتفاق نظر وجود دارد که دهقانان کمترین سهم را در قیام بر ضد رژیم بر عهده داشتند، به غیر از آن دسته از کارگران کشاورزی که به شهرها مهاجرت کرده و به نیروی کار غیر ماهر شهری پیوسته بودند. مردم روستاها در ناآرامیهای سیاسی شرکت نداشتند.(۳۲)بدین ترتیب بنا به ادعای ایشان، روستاییان که ۶۰ درصد جامعه را تشکیل می دادند و به مذهب پایبندی بیشتری داشتند، اصولاً در قبام برای سرنگونی رژیم شرکت نداشتند و «مردم شهرها که در ساقط کردن شاه نقش اساسی به عهده داشتند از افرادی متعلق به زمینه های گوناگون اجتماعی- اقتصادی با انگیزه های مختلف تشکیل می شدند، آنها از الگوی واحدی در زمینه عقاید مذهبی پیروی نمی کردند و اکثراً کمترین گرایش به استقرار یک حکومت مذهبی نداشتند.»(۳۳) بر پایه این مقدمات و فرضیات شگفت انگیز چنین نتیجه گرفته شد که ایدئولوژی در سقوط پهلوی نقشی نداشت. مردم خواسته های دیگری داشتند و «تظاهرات مذهبی برای بسیاری از مردم تنها یک جنبه نمادین داشت و نمایی بود که چنبش ضد رژیم در سایه آن به جریان افتاده بود. برای آنها بنیادگرایی اسلامی و به ویژه بنیاد گذاشتن یک جمهور یاسلامی انگیزه و هدف اصلی نبود و حتی پیامد مطلوبی نیز به شمار نمی رفت. شعارها و ابازر مذهبی برای شان فقط یک وسیله، یک شیوه نمایشی و یک بهانه عمومی و فراگیر بود.» و در فرایند جنبش ضد شاه، محبوبیت و اعتبار رهبر انقلاب و شخصیتهایی چون «علی شریعتی، جلال آل احمد، مهدی بازرگان و حتی آیت الله طالقانی، نه به سبب تمایلات مذهبی بلکه به خاطر دفاع قهرمانانه از آرمانهای مردم»(۳۴) بود. همین نوینسده در جای دیگری از مباحث خود می نیوسد:

آنان که هنوز انقلاب بهمن ۵۷ را به عنوان یک حرکت مردمی در جهت احیای مذهب تعبیر می کنند، وسیله را با محتوا اشتباه می گیرند. حقیقت آن است که گروههای مخالف رژیم به یک رهبر، یک هدف مشخص و به قاطعیت و جسارت نیاز مبرم داشتند. اما تا اواسط سال ۱۹۷۸ هیچ چهره ای با چنین ویژگیهایی در افق دیده نمی شد. جبهه ملی، چریکهای مارکسیست و دیگر مخالفان غیر مذهبی بدون سازمان- گرفتار کشمکش داخلی و فاقد رهبر بودند. هر کسی با مشخصات مورد نیاز برای هدایت جنبش، می توانست رد مقام رهبری قرار گیرد. هر شعار دیگری نیز جر الله اکبر می توانست به عنوان صلایی برای گردآوردن مردم سودمند افتاد. اتفاق چنین می خواست که آیت الله خمینی همان مشخصات و همان اعتبار نامه ای را که مورد نیاز بود داشته باشد. بنابردگرایان اسلامی درست بدان سبب که رهبری در میدان نبود، توانستند سر رشته کارها را در دست گیرند. محمد مصدق ۲۵ سال قبل از آن با تکیه بر شعارهای ملی گرایانه به عنوان خروش کارزار، رهبری را در دست گرفته بود.(۳۵)نقد و بررسی مبسوط موارد یاد شده، در این مقاله نمی گنجد و نوشته مستقل و مفصلی را می طلبد. برای نمونه اگر بخواهیم فقط ادعایی را که درباره علت محبوبیت و اعتبار شخصیتهایی چون مرحومان مهندس بازرگان، دکتر علی شریعتی، جلال آل احمد و آیت الله طالقانی مطرح شده است، مورد بررسی قرار داده و میزان اعتبار آن را از منظر واقعیتهای تاریخی و جامعه شناختی روشن سازیم، نیازمند بررسی و تحلیل یک دوره تحولات سیاسی و جریانهای فکری- سیاسی و اندیشه و عمل آنها در تاریخ معاصر ایران خواهیم بود. در اینجا ناگزیر به طرح یک پرسش بسنده کرده و می گذریم، و آن اینکه همزمان با این مرحومان، افراد بسیار دیگری وجود داشتند که، دست کم از نظر صاحب ادعای مورد بحث، دانشمند تر، روشنفکرتر، دمکراتیک تر، خلقی تر و ملی تر از شخصیتهای یاد شده بوده و حتماً! درک درست تری از آرمانها و نیازهای مردم داشته و مدافع قهرمان آنها نیز بوده اند! ولی چرا از محبوبیت و اعتبار اجتماعی آنها برخودار نشدند؟ آنچه در این مختصر می توان گفت این است که هر گاه یک پارادایم با پدیده ای روبرو شود که برایش غیر منتظره باشد و همه پیش فرضها و مبانی نظریش را به چالش بکشاند، از نظر علمی اگر پیش فرضها و مباین نظری از توانایی منطقی لازم برای هضم و تبیین آن پدیده برخوردار باشند، به طور طبیعی آن پدیده از تبیین مناسب بهره مند شده و جایگاهش در آن پارادایم مشخص می شود و اگر مبانی نظری از چنین توانایی بی بهره باشند، منطق علمی اقتضا می کند که مبانی تن به واقعیت داده و پارادایم به گونه ای سازمان داده شود که توانایی تبیین پدیده نوظهور را داشته باشد. تکامل علم نتیجه همین تضارب پارادایم ها با پدیده ها است.(۳۶) در روند همین تضارب و تعامل است که اصول روش علمی سودمندی خود را برای رهنمون شدن انسان به درک واقعیت و حقیقت نشان می دهند و ملاک علمی یا غیر علمی بودن فرآورده های فکری بشر هم تنها در رعایت ضوابط منطق علمی در فرایند تضارب پارادایم با پدیده است. اما پارادایم و پدیده فی نفسه غرض و مشکلی ندراند و همه دشواریها در این است که مجری تضارب، «انسان» است، با همه گرایشها و پیش فرضهایش. اگر آنگاه که پدیده پارددایم را به چالش می کشاند، انسانها بی طرفی را پیشه کنند و تن به اصول روش علم بدهند، مشکلی پیش نخواهد آمد. مشکل هنگامی رخ می نماید که پارادایم از تبیین پدیده ناتوان بماند و در این میان، انسانهای پیرو پارادایم، آسیب پذیری و ناتوانی آن را بر نتایند و بکوشند حتی به قیمت واژگون سازی واقعیت پدیده، در حفظ پارادایم بکوشند. در این جانبداری جزم اندیشانه جز قربانی کردن علم و محروم ساختن انسانها از دریافت حقیقت، نتیجه ای نخواهد داد.
به نظر می رسد، راز بسیاری از کاستیهایی که در تحلیل سقوط پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی به چشم می خورد، در همین نهفته است. واقعیت آن است که این پدیده دارای ویژگیهایی است که پارادایم مسلط موجود را به چالش می کشاند. ماتریالیسم و پیرو آن، ناسازگار دانستن ماده و معنی و محدود دانستن نیازهای انسان به نیازهای مادی؛ اومانیسم و یوتیلیتاریانیسم و پیرو آن، تعریف انسان به عنوان موجودی که منشأ و غایت همه کنشهایش سود مادی است؛ و سکولاریسم مبتنی بر ماتریالیسم و یوتیلیتاریانیسم و پیرو آن، بی تأثیر و بی ارزش دانستن ارزشها و باورهای معنوی در کنش انسانها و زندگی مادی آنها؛ مهم ترین پایه های پارادایم غالب بر اندیشه و رویکرد بسیاری از نظریه پردازان علوم انسانی و اجتماعی را تشکیل می دهند. به همین علت است که اگر چنین پارادایمی با پدیده ای درافتد که در آن، کنش مادی انسانها به روشنی، منشأ و غایت غیر مادی داشته و آبشخور آن ارزشها و باورهای معنوی و فرهنگی باشند و حتی زندگی و منافع مادی را هم به استخدام آن درآورند، در تفسیر آن با مشکل روبرو می شود. هرگاه پیروان این پارددایم نخواهند پا را از آن فراتر نهند و جزم اندیشانه بر آن پای فشارند، ناگزیرند به تفسیر و تأویلهای شگفت دست یازند. در تحلیل و تأویل سقوط رژیم پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی، دست به دامن شدن به مطالبی همانند: روحانیون چون کاملاً سرکوب نشدند، توانستند رژیم را به مبارزه بطلبند؛ جنبش فقط در مراحل پایانیش حالت مذهبی به خود گرفت؛ محتوای انقلاب، عوالم سیاسی و اقتصادی بودند و تنها شکل آن مذهبی بود؛ به هیچ وجه نمی توان زا یک انقلاب «اسلامی» صحبت کرد؛ مردم می دانستند چه نمی خواهند اما نمی دانستند چه می خواهند؛ احیای اسلام، علت انقلاب نبود، بلکه پی آمد آن بود؛ انقلابف مذهبی نبود چون درباره چگونگی نظام جدید میان علما اختلاف نظر وجود داشت؛ مردمی که مذهبی تر بودند در سقوط حکومت نقش نداشتند و آنان که نقش داشتند، متعلق به زمینه های گوناگون اجتماعی- اقتصادی با انگیزه های مختلف بودند و از الگوی واحدی در زمینه عقاید مذهبی پیروی نمی کردند و اکثراً کمترین گرایشی به استقرار یک حکومت مذهبی نداشتند؛ شعارها و ابزارهای مذهبی برایشان فقط یک وسیله، یک شیوه نمایشی و یک بهانه عمومی بود؛ هر شعار دیگری می توانست جای الله اکبر را بگیرد؛ تنها اتفاق و تصادف باعث شد که آیت الله خمینی همان ویژگیها و اعتباری را داشته باشد که مورد نیاز بود و … همه حکایت از شوکی علمی دارد که به دلیل بین بست و بحران ناشی از ناتوانی پارددایم غالب بر ذهن و اندیشه گویندگان این سخنان، بر آنان وارد شد و چون همچنان جزم دارند که حرمت امامزاده پارادایم را نگه دارند، ناگزیر باید اینگونه ا واقعیت بجنگیند و نتیجه این جنگ بیهوده این استنتاج غیر علمی باشد که رد جریان سقوط پهلوی، مذهب نه انگیزه بود و نه هدف، تنها ابزاری بود که بدون هیچگونه ایمان و اعتقادی به آن و به طور ریاکارانه و فرصت طلبانه از سوی ملت به کار گرفته شد.
به راستی، یک اندیشه چقدر باید ضعیف باشد که برای مخدوش کردن نقش مذهب در رخداد مهم و کلانی همچون براندازی نظام شاهنشاهی و تأسیس جمهوری اسلامی، بدیهی ترین و طبیعی ترین مسائل مانند تفاوت آراء علمی و اجتهادی اندیشمندان را دستاوزیر قرار داده و دست به سفسطه زده و اظهار نمایند که: «اگر انقلاب یک قیام صرفاً مذهبی بود می بایست یک موضع متفق هماهنگ در میان پیشوایان مذهبی که همه در حد خود از مراجع تقلید به شمار می رفتند وجود داشته باشد»؟ بر این پایه، آیا باید اختلاف آراء اندیشمندان درباره همه پدیده های هستی و حتی کل هستی را دلیل ب رعدم آنها دانست؟ آیا باید به علت وجود تکثر و تنوع دیدگاه صاحب نظران درباره لیبرالیسم و حتی اختلاف آراء رهبران انقلاب فرانسه در این باره، ماهیت لیبرالیستی آن انقلاب را انکار کرد؟ همچنین یه راستی باید انحطاط علمی و نادیده گرفتن ابتدایی ترین و بنیادی ترین اصول روش شناسی علمی بدان اندازه برسد که به رغم ادعای علمی بودند و ب رخلاف نظام قانومند هستی، به تصادف و اتفاق روی آورده و پدیده ای قانومند و مبتنی بر واقعیتهای عینی جامعه، همانند قرار گرفتن امام خمینی (ره) در مقام رهبری انقلاب، را ناشی از آن دانست؟ به راستی چرا باید عامیانه ترین سخنان در قالب علم ارائه شوند و پزوهشگری به جای اینکه عوامانه بگوید «هر شعار دیگری می توانست جای الله الکبر را بگیرد»، نتواند عالمانه بگوید که چرا شعار دیگری نتوانست جای الله اکبر را بگیرد؟ و اگر می توانست، چرا نگرفت؟ آیا از نظر علمی، حتی اگر مادی و مارکسیستی هم بیندیشیم، جز اس است که این شعار همانند هر شعار دیگری، برخاسته از نیازها و واقعیتهای عینی جامعه و بازتاب آن است؟ علت این انحطاط و عامیانگی، شاید این باشد که چون برخی قادر به درک رابطه وثیق میان شعار، گویند شعار و واقعیتهای عینی جامعه نیستند و شاید شعار را بخشی از واقعیت نمی دانند، در غیر علمی ترین رویکرد، چنین می پندارند که خارج از نظام علی و سنن حاکم بر جامعه، هر شعاری می تواند جایگزین شعار دیگری شود! باز هم به راستی به پایه کدام معیار علمی می توان ادعا کرد که مردم نمی دانستند چون می خواهند و تنها می دانستند چه نمی خواهند؟ واقعا اگر کسی از خواسته کس دیگری و یا خواسته عمومی جامعه خوشش نیامد باید اصل و بنیان خواسته او را انکار و یا تحریف کند؟
واقعیت این است که درصد کمی از مردم چین سال ۱۹۴۹ و روسیه ۱۹۱۷ مارکسیست و درصد کمی از مردم فرانسه سال ۱۸۷۹ با سواد بودند. آیا هیچ برآورد علمی شده است که حتی همان درصد اندک از مردم چین و روسیه، چه میزان از ایدئولوژی مارکسیسم آکاهی داشته و بدان پای بند بودند؟ همچنین آیا برآورده شده است که ملت فرانسه به چه میزان از مبانی نظری لیبرالیسم و دیدگاههای متنوع موجود در آن آگاهی داشته و بدان پای بند بودند؟ آیا واقعاً آگاهی مردم چین و روسیه و فرانسه از ایدئولوژی رسمی انقلابهای آن کشورهای و پای بندی آن جوامع به آن ایدئولوژیها، هم در گستره و هم در عمق، با آگاهی و پای بندی ملت ایران به اسلام قابل مقایسه است؟
و سرانجام، به راستی با کدام معیار علمی می توان انقلاب ایران را غیر اسلامی دانست؟ به بیان دیگر چرا نمی توان آن را اسلامی دانست؟ اگر از بحث فلسفی درباره رابهط میان اموری مادی و اموری فرهنگی- عقدیتی و سلسله مراتبی که در اولویت بندی و تقدم و تأخر آنها وجود دارد چشم بپوشیم و همچنین اگر از یددگاه ماتریالیسم تاریخی و زیربنا و یا روبنا دانستن امور مادی یا امور فرهنگی صرفنظر کنیم، آیا قابل انکار است که نیازهایانسان به نیازهای مادی محدود نمی شود و نیازهای معنوی و باورها و ارزشها هم بخش مهمی از واقعیت زندگی فردی و اجتماعی را در بر می گیرد؟ آیا قابل انکار است که میان این دو بخش از زندگی تعامل وجود داشته و در طول تاریخ، انسانها گاهی با پشتوانه ایدئولوزی و فرهنگ به خواسته های مادی خود نایل می شدند و گاهی خواسته های مادی خود را در راه نیازهای معنوی خود فدا می کردند؟ همچنین ایا می توان از نظر علمی ادعا کرد که بین شعارهای یک جامعه و نیازهای عینی آن، رابطه ای وجود ندارد و امکان دارد ملیونها نفر به طور هماهنگ شعار واحدی را بدهند بدون اینکه آن شعار از پشتوانه واقعیات عینی جامعه برخوردار باشد و آن مردم به آنچه شعار می دهند، باور و ایمان نداشته باشند؟
بنابراین، اگر ترایخ گواهی بدهد که ملتی به درست یا نادرست، خود را صاحب مجموعه باورها و ارزشهایی می داند که به آنها نه به عنوان جزئی فرعی از زندگی، بلکه به عنوان یک مکتب و برنامه زندگی می نگرد، قرنها با آن باورها و ارزشهای زندگی کرده و به انها ایمان دارد و بیش از صد سال همزمان با تهاجم سیاسی و اقتصادی بیگانه، این مجموعه باورها را هم در معرض تهاجم دید و رنج برد و پس از انجام مبارزات بسیار برای حفاظت از آنها و پیمودن تحولاتی و کسب تجربیاتی و ازمون دیدگاهها و جراینهای گوناگون و مشاهده ناکارآمدی آنها، سرانجام راه نجات از بحران و خروج از بن بست را در همان مجموعه ارزشها بجوید و بپوید و انتظار داشته باشد گه دیگر نیازهای اجتماعی خود را در پرتو آن سیستم برآورده سازد و به همین علت برای اغاز حرکت خود هم به آن مکتب روی آورده و مطالبات و شعارهای خود را از آن الهام بگیرد و رهبری خود را، از میان همه مدعیان، ب رمبنای آن برگزیند، راه دشوار مبارزه را با همین وسیله بپیماید و پس از پیروزی هم به آن به مثابه برآیند همه مطالبات خود به عنوان نظام بدیل رأی بدهد، آیا جز این است که در آن کنش اجتماعی، آن ایدئولوژی و مکتب هم شکل بود و هم محتوا، هم انگیزه هم هدف؟ و به باین دیگر، هم نقطه عزیمت بود و هم غایت؟ به راستی کدامیک از دیگر عوامل مورد ادعا به این گستره و عمق در جهت دادن به کنش عمومی مردم برای سرنگونی رژیم پهلوی و تحقق انقلاب حضور داشت و تأثیر گذار بود تا از نظر علمی و منطقی بتواند به عنوان پسوند انقلاب قرار بگیرد؟ اگر غیر از این بود و اگر در فرایند جنبش مردم ایران، اسلام تنها به عنوان ابزاری کارآمد، حتی به طور صادقانه، و نه آنگونه از ادعغا می شود ریاکارانه و فرصت طلبانه، مورد نظر بود، حداکثر می توانست رژیم را سرنگون کند. و اگر اینگونه بود، پس از سرنگونی رژیم همان عوامل سیاسی- اقتصادی که به گمان برخی علل اصلی سقوط رژیم بودند، می بایست در استقرار نظام جایگزیم نقش ایقا می کردند. اما باز باید پرسید چرا آن علل اصلی! نتوانستند در ساماندهی و استقرار نظام بدیل نقش ایفا کنند و سرانجام پدیده ای به نام جمهوری اسلامی مستقر شد؟ از نظر علمی یا باید در اصلی بودن آن علل تردید کرد و یا در واقعیت یافتن نظام بدیل. چون از بدیهیات فلسفه است که علت و معلول، متلازمند. ا آنجا که نظام بدیل بر پایه دیگری غیر از آن علل اصلی ادعایی تحقق یافت، بنابراین، باید برای آن علت و یا عللی دیگر یافت. به نظر می رسد که در این باره علت اصلی همان است که در دیدگاه های مورد بحث، بنا به دلایلی که اشاره کردیم، تلاش می شود که انکار شده و یا به ناگزیر پذیرفته شده اما کم اهمیت وانمود شود.
به گواهی تاریخ، پس از سرنگونی رژیم، آحاد ملت بر پایه همان رویکردی که به ایدئولوزی داشت و با شعارها و کنشهای برخاسته از آن به سرنگونی رژیم موفق شد، بر همان پایه و در یک اقدام ملی آزاد و داوطلبانه، نظام بدیل را نیز مستقر ساخت و این دلیلی است محکم بر اینکه آن نظام مطالبه ای ملی بوده و دیالتیکی دقیق میان بینش و کنش جامعه ایران برای سرنگون سازی رژیم پهلوی و استقرار جمهروی اسلامی ایران وجود دارد.

پی نوشت ها :

۱. به نقل از: زیبا کلام، صادق؛ مقدمه ای بر انقلاب اسلامی، تهران، روزنه، ۱۳۷۲، ص ۳۳.
۲. آبراهامیان، یرواند؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، ص ۵۲۴.
۳. نامه پژوهش؛ فصلنامه تحقیاقت فرهنگی؛ سال سوم و چهارم؛ شماره ۱۲ و ۱۳، بهار و تابستان ۱۳۷۸؛ ص ۲۴۱.
۴. راهبرد، فصلنامه مرکز تحقیقات استراتژیک، شماره ۹، بهار ۱۳۷۵، ص ۳۸.
۵. کاتوزیان، محمد علی؛ اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۲، بخش چهارم.
۶. راهبرد؛ پیشین؛ ص ۳۵.
۷. محمدی، منوچهر؛ تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران؛ تهران، ۱۳۶۵، صص ۸۱-۸۰.
۸. زیبا کلام، صادق؛ پیشین، ص ۷۱.
۹. همان، ص ۱۰۰.
۱۰. همان، ص ۹۶.
۱۱. همان، ص ۹۷.
۱۲. فوران، جان؛ مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین؛ تهران، رسا، ۱۳۷۷، ص ۵۱۷.
۱۳. زیبا کلام، پیشین، صص ۱۰۴-۱۰۲.
۱۴. همان، ص ۱۰۲.
۱۵. همان، صص ۱۱۱-۱۰۴.
۱۶. همان، ص ۱۱۱.
۱۷. همان، صص ۱۱۴-۱۱۱.
۱۸. راهبرد، پیشین، ص ۱۸.
۱۹. بریر، کلر؛ و، بلانشه، پیر؛ ایران، انقلاب به نام خدا؛ ترجمه قاسم صنعوی، تهران، سحاب کتاب، ۱۳۵۸، ص ۹-۲۵۷.
۲۰. زیبا کلام، پیشین، ص ۶۹.
۲۱. هالیدی، فرد؛ دیکتاتوری و توسع سرمایه داری در ایران؛ ترجمه فضل الله نیک آیین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۸، ص ۳۲۱.
۲۲. همان، ص ۳۲۱.
۲۳. راهبرد، پیشین، ص ۴۲.
۲۴. هالیدی؛ پیشین، صص ۱۹-۳۱۸.
۲۵. نامه پزوهش؛ پیشین، صص ۹-۱۲۸.
۲۶. آموزگار، جهانگیر؛ فرزا و فرود دودمان پهلوی؛ ترجمه اردشیر لطفعلیان، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۷۵؛ صص ۴-۹۳.
۲۷. همان، ص ۵-۹۴.
۲۸. همان، ص ۱۰۴.
۲۹. همان، ص ۹۹.
۳۰. همان، ص ۱۰۰-۹۹.
۳۱. همان، ص ۱۰۰.
۳۲. همان، ص ۱۰۲.
۳۳. همان، ص ۱۰۲.
۳۴. همانف صص ۳-۱۰۲.
۳۵. همان، ص ۱۰۵.
۳۶. کوهن، توماس؛ ساختار انقلابهای علمی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۲.