آسیب های اجتماعی و فرار از ازدواج، واکاوی عوامل بحران ازدواج

به عقیده جامعه شناسان، ازدواج، پیوند دو جنس مخالف، برپایه روابط پایاپای جنسی است.۱ از سوی دیگر، روابط جسمانی بین دو انسان از دو جنس مخالف، به خودی خود، کافی نبوده، مستلزم انعقاد قرارداد اجتماعی ای است که این گونه روابط جسمانی را مشروعیت بخشد. به عبارت دیگر، تحقّق ازدواج، وابسته به تصویب اجتماعی است.

در مقایسه با دیگر ارتباطات ،ازدواج، ارتباطی است که تأمین نیازهای بی نظیری را برای افراد در ابعاد مختلف عاطفی، روانی، اجتماعی، زیستی و… به همراه می آورد. از این رو در دین مبین اسلام، روایات بی شماری داریم که بر ضرورت ازدواج در بین جوانان تأکید بسیار دارند؛ امّا با توجّه به همه تأکیدات و ضرورت های فردی و اجتماعی برای ازدواج، امروز، شاهد افزایش میانگین سن ازدواج در میان جوانان و مُعضلی به نام کاهش میزان ازدواج در کشور هستیم. بر این اساس، بالا رفتن سن ازدواج در ایران، مسیری را می پیماید که بیم آن می رود در اینده ای نه چندان دور، کشور، با بحران ازدواج رو به رو شود و مشکلات فراوان اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ناشی از تأخیر در ازدواج، در جامعه رواج پیدا نموده، در افکار جامعه نیز موجّه جلوه کند..

در ادامه، مهم ترین عواملی را که در شکل دهی به بحران ازدواج مؤثّر هستند، به اجمال، مورد بررسی قرار می دهیم:

بررسی عوامل بحران ازدواج

۱. عوامل جمعیت شناختی

عوامل جمعیت شناختی، شامل تغییرات جمعیتی و ساختار جمعیتی در یک جامعه است. در ایران، تعییرات جمعیتی به دو دلیل عمده، باعث ایجاد بحران ازدواج گردیده است. عواملی همچون: وقوع جنگ تحمیلی که توازن بین مردها و زن ها را در اثر به شهادت رسیدن مردان، تحت تأثیر قرار داد و همچنین پدیده مهاجرت که طی آن، مردها از روستاها به شهرها مهاجرت نموده و دخترهای روستایی، دارای موقعیت کمتری برای ازدواج گردیده اند. در واقع، ساختار جمعیت به این نکته اشاره دارد که سنّ ازدواج، تحت تأثیر شرایط اجتماعی و اقتصادی قرار دارد.

۲. عوامل فرهنگی

از آن جا که در عُرف ایران، سنّ زنان در هنگام ازدواج باید کوچک تر از مردان باشد و به دلیل این که مردان در مقایسه با زنان در سنین پایین تر، آمادگی تشکیل خانواده را ندارند، بنا بر این، سنّ ازدواج، خود به خود بالا می رود.

یک عامل فرهنگی دیگر، پدیده فرار مغزهاست. متأسفانه فرهنگ و عرف و قوانین در ایران، مشوّق نخبگان و تحصیلکردگانِ مرد، برای خروج از کشور است، در حالی که برای نخبگان و تحصیلکردگان زن، محدودیت زاست.

از سویی، گسترش تجمّل گرایی و ارزش های مادّی نیز تا حدّ زیادی بر روی ملاک های همسر گزینی تأثیر گذاشته است. به طوری که امروز، یکی از فاکتورهای اصلی افراد برای انتخاب همسر، مادّیات است و این طبیعی است که جوانان برای به دست آوردن دارایی، نیاز به پیش زمینه هایی چون تحصیلات، زمان، موقعیت شغلی و … دارند که همگی این عوامل، در افزایش سنّ ازدواج و پدیده بحران ازدواج، مؤثّرند.

۳. عوامل اجتماعی

تعییرات اجتماعی، تضاد هنجارها و نقش های اجتماعی، روابط متقابل انسان ها را تحت تأثیر قرار داده است. تغییر این روابط، خود به خود تغییر نگرش، تغییر نیازها و چگونگی همسر گزینی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. اگر در گذشته، ازدواج، پیوند مقدّسی بود که به سادگی سر می گرفت، امروزه این پدیده، به شکل پیچیده ای دارای جنبه هایی گردیده است که به سادگی مهیا نمی شوند. بالا رفتن آمار طلاق، جرایم و آسیب های اجتماعی، به نوعی ترس از گزینش همسر مناسب را ایجاد کرده و همه این عوامل، باعث شده اند تا نرخ ازدواج، کاهش پیدا کند.

افزایش روابط ناسالم پیش از ازدواج، بی اعتمادی و وسواس، همگی سنّ ازدوج را بالا برده و حتی در برخی موارد، تجرّد قطعی را سبب شده اند.

عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ذکر شده، همگی بیانگر این قضیه بودند که در کشور، بحرانی به نام «تأخیر در ازدواج» یا حتی «عدم ازدواج» وجود دارد که باید به عنوان آسیبی جدّی، مورد بحث و بررسی قرار گیرند. شاید عوامل جمعیت شناختی به راحتی و در کوته مدّت، قابل کنترل نباشند.

گرچه بررسی عوامل اقتصادی نیز در این حیطه ضرورت دارد، امّا آنچه ما در این جا قصد تبیین دقیق آن را داریم، بررسی عوامل اجتماعی و به عبارت واضح تر، پدیده ای است که در این جا تحت عنوان «آسیب های اجتماعی»، ازدواج را در جامعه ما با مخاطره، رو به رو ساخته است. بدین جهت، ابتدا باید منظورمان از آسیب های اجتماعی را واضح تر بیان کنیم.

آسیب های اجتماعی

آسیب های اجتماعی، پدیده ای است که جوامع گوناگون، برحسب وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود با انواع متفاوتی از آن رو به رو هستند. در همه جوامع انسانی، اصطلاح آسیب های اجتماعی، در مورد رفتار و عملکرد عدّه ای اطلاق می شود که اعمالی خلاف قانون، چارچوب یا موازین مذهبی و اجتماعی جامعه انجام می دهند. هر چند تفاوت فرهنگ ها و ایین های مذهبی، سبب می شود که عملی در یک جامعه، خلاف و در جامعه دیگر، مورد قبول و پسندیده باشد. برای مثال در کشور ایران، اعمالی جرم محسوب می شوند که فرد در صورت ارتکاب آنها به قصاص، دیات، حدود و یا تعزیرات محکوم شود. از میان آسیب های متعدّد اجتماعی، اعتیاد و فحشا، بیش از بقیه مخاطره آمیز هستند. دامنه این دو آسیب اجتماعی، به حدّی وسیع است که خود به خود بر دیگر عوامل جمعیت شناختی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر در بحران ازدواج مؤثرند.

۱. روسپیگری

در مقاله «پیرامون روسپیگری در شهر تهران»، روسپی چنین تعریف شده است: «روسپی، زنی است که از راه خودفروشی، امرار معاش می کند و جز این، پیشه ای ندارد و تحت نظامات خاصی، به این پیشه و کار خود ادامه می دهد».۲ بنا بر این، با توجه به تعریفی که در بالا آمد، پدیده روسپیگری، خود به خود با مشکلات اقتصادی، پیوند خورده است؛ امّا اقتصاد، تنها زمینه ساز این معضل اجتماعی نیست و برخی زمینه ها در هر دو جنس (زن و مرد)، زمینه ساز شیوع روسپیگری است. عدم پایبندی به آموزه های دینی، عدم تربیت صحیح خانوادگی، شکست در یافتن همسر ایده آل، تنوّع طلبی جنسی و… از دیگر عواملی هستند که این پدیده را تحت الشعاع خود دارند؛ امّا مهم تر از اینها، پیامدهایی است که پدیده روسپیگری به همراه دارد. از آن جا که این آسیب اجتماعی، به طور موقّت، نیاز جنسی را مرتفع می کند، سبب می شود که جستجو برای ازدواج به تأخیر بیفتد یا از بین برود. از سوی دیگر، وجود این پدیده، بی اعتمادی دو جنس به یکدیگر را بیشتر می کند. همچنین دسته ای (هرچند اندک) از مردان، به دلایل متعدد اقتصادی ـ فرهنگی که آمادگی ازدواج و پذیرش مسئولیت را ندارند، به این طریق، دوره ای را سپری می کنند که این دوره به خودی خود، بر طول مدّت سنّ تأخیر ازدواج می افزاید. دیگر آن که راه کارهای دینی ای چون صیغه (ازدواج موقّت) برای سالم سازی روابط بین دو جنس مخالف، به درستی در فرهنگ ما جا نیفتاده است و به این دلیل، افراد، ترجیح می دهند دارای روابط پنهان غیر مشروع باشند تا مسئولیت و تکلیفی برایشان نداشته باشد و دیگر آن که در اینده، وقتی تصمیم به ازدواج گرفتند، از گذشته خود، سابقه ای به جای نگذارند.

گذشته از گناهان بسیاری که این پدیده شوم (روابط آزاد جنسی) دارد و تأثیر مخرّب آن که زندگی فردی و حیات اجتماعی را به مخاطره می اندازد، شانس ازدواج را برای زنان روسپی، به صفر، کاهش می دهد و بر روی قدرت انتخاب و حسّ زیبایی شناسی مردان نیز تأثیر می گذارد. به طوری که مردانی که با زنان متنوّع رو به رو می شوند، دیگر به راحتی دست به انتخاب همسر نمی زنند.

۲. فحشا

فحشا در جامعه، گذشته از این که عوامل فرهنگی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می دهد، به دلیل آن که نیاز اقتصادی دسته ای از زنان مجرم را برآورده می سازد، متأسفانه، باعث افزایش مبادرت به این کار از سوی برخی دیگر از زنان نیز می شود، به طوری که معدود زنانی که نیاز مالی دارند و به راحتی، قادر به یافتن شغل نیستند، متأسفانه به این پدیده، به عنوان راه کار کسب درآمد نگاه خواهند کرد؛ امّا همین درصد کم می تواند جمعیت گسترده ای از مردان را از ازدواج، منصرف کند که در نهایت، آسیب این قضیه، متوجه خود زنان هم خواهد بود.

۳. اعتیاد

پدیده آسیب زای دیگری که مانع ازدواج می شود، یا آن را به تأخیر می اندازد، «اعتیاد» است. اعتیاد را به «عادت کردن» و یا «خود را وقف عادتی نکوهیده کردن» معنا کرده اند.۳ اگر نیم نگاهی به این پدیده نیز داشته باشیم، درخواهیم یافت که پیامدهای اعتیاد نیز جامعه، فرد و خانواده را از نقطه نظر عوامل اقتصادی، اجتماعی و روانی و جسمی، با مشکلاتی رو به رو می سازد.

از نقطه نظر اقتصادی، پیامدهای ناشی از اعتیاد به مواد مخدّر عبارت اند از: بیکاری، ضعف مالی در ازای خرید مواد مخدّر و… که این موارد خود به خود، آمادگی برای ازدواج را از بین می برد. عوارض روانی و شخصیتی پدیده اعتیاد هم شامل ضعف اراده، عدم مسئولیت پذیری، ضعف شخصیتی، برهم خوردن تعادل روانی، داشتن شخصیت متزلزل، عدم اعتماد به نفس و… می شود که همگی اینها سبب می شوند که شخصیت سالم از فرد گرفته شود و هیچ نوع انگیزه و رغبتی برای ازدواج وجود نداشته باشد. به علاوه آن که موارد ذکر شده، برای دختران نیز کوچک ترین جذبه ای به همراه نخوهد داشت تا فرد معتاد را به همسری برگزینند.

از عوارض اجتماعی اعتیاد نیز می توان به ایجاد گروهی بیکار در سنّ اشتغال و همین طور دزدی برای تأمین هزینه های مواد مخدّر اشاره کرد و بدتر، آن که خود این معضل، به تنهایی، زمینه ساز یکسری از آسیب های دیگر چون فحشا و تکدّی گری نیز می شود.

سخن آخر

بدیهی است که آسیب های بسیار زیادی وجود دارند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم، مانع ازدواج هستند. از پدیده هوس رانی و چشم چرانی گرفته تا آسیب های شدیدتری چون فحشا؛ امّا ما در این مقاله، به گسترده ترین و مهم ترین آنها اکتفا نمودیم.

قید و بندهای ناشی از ازدواج، اگر چه ممکن است فرد را از درک فرصت های بسیاری برای خوش گذرانی و تنوّع طلبی محروم کنند و یا حتی با بحران های موقّت اقتصادی در مسیر تأمین معاش مواجه سازد، امّا همین قیدها خود به خود، رستگاری و آرامش و موفقیت در درازمدّت را برای فرد به دنبال می آورند.

مجموعه تعالیم دین مبین اسلام، برای تأمین و رضایت فرد و جامعه و رستگاری است. در سوره نور، ایات مبارک ۳۲ و ۳۳ می فرماید: «افرادی که امکان ازدواج دارند، حتماً اقدام نمایند و کسانی که زمینه آن را ندارند، با عفّت و خویشتنداری، دعا کنند که خداوند برایشان فراهم سازد».