شاخص ها و الگوهای سبک زندگی اسلامی
الگوها و شاخص های سبک زندگی اسلامی
چیستی و ماهیت سبک زندگی
در تعریف سبک زندگی آمده است که سبک زندگی مجموعه ای از طرز تلقی ها و ارزش ها، شیوه های رفتاری و سلیقه هایی است که نشانگر شرایط زندگی انسان می باشد.
سبک زندگی دارای عناصر گوناگونی از جمله تغذیه، خودآرایی، مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت، افکار، سیاسی، مطالعه، دارایی، تحصیلات، نوع استفاده ها از رسانه می باشد که این تقسیم بندی ها سبک زندگی را می سازند. برخی نیز سبک زندگی را به انواع فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و بین المللی تقسیم می نمایند.عده‌ای معتقدند با طبقه‌بندی مردم جامعه، میتوان سبک زندگی‌آنان را مشخص نمود.
واژه «سبک زندگی» مقسمی است برای اقسام و انواع سبک‌های مختلفی از زندگی با رویکرد‌های متفاوت، مانند سبک زندگی اسلامی، غربی، شرقی و یا سبک زندگی در روانشناسی، جامعهشناسی و… . در مجموع آنچه از مفهوم سبک زندگی معمولاً در نوشتار، گفتار، رسانه‌ها و به ویژه در فضای مجازی و اینترنت به تصویر کشیده میشود، بیشتر ناظر به همان جلوه‌های بیرونی و خارجی حیات و تمدن غربی ازقبیل مد، دکوراسیون، الگوی مصرف و مفاهیمی از این قبیل میباشد.
سبک زندگی و هویت
سبک زندگی و هویت دو مقوله ملازم همدیگر و پیوسته اند، اکنون صور نوین هویت اجتماعی مبتنی بر سبک زندگی است و این روش الگومند مصرف که با درک و ارزشگذاری کالاها همراه است ما را به ایجاد یک هویت جدید با تکیه بر مصرف می رساند. زندگی هویتی امروز بخش قابل توجهی از تأثیر خود را از افزایش نقش نمادها، نشان ها و گروه های کالایی که به تولید نشانه برای شخص می پردازند، گرفته است. اعمال نفوذ سبک زندگی در انسان امروزی از او موجودی چند هویتی یا بی هویت ساخته است که بی توجهی به آن می تواند هویت ملی و امنیت ملی را حتی با مشکل مواجه کند.
هویت را به معنای یکی شدن خود یا «یکی شدن خود با دیگران» و چیستی فرد تعریف می کنند و هویت هر پدیده ای همان ماهیت وجود اوست. همچنین گفته می شود نشانه تمایز یک فرد با دیگران نیز از همان هویت سرچشمه می گیرد.
در هویت است که انسان برنامه رسیدن به خود، دیگران و خدا را دنبال می کند. بر اساس نظریه هویت، فرایند هویت یک سیستم کنترل است که مجموعه ای از هنجارها و ضدهنجارها را در فرد و جامعه به وجود می آورد. هویت مجموعه معانی است که چگونه بودن را در خصوص نقش های اجتماعی به فرد القا می کند و یا وضعیتی است که به فرد می گوید او کیست و مجموعه معانی را برای فرد تولید می کند که مرجع کیستی و چیستی او را تشکیل می دهد.
هویت جمعی ما نیز نشأت گرفته از هویت های فردی است که مانند قطرات باران هویت دریا را شکل می دهد، هویت جمعی را هویت ملی نیز می گویند که دارای ابعادی شامل سرزمین، فرهنگ و زبان است. البته برخی نیز ابعاد هویت ملی را در هفت محور اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و زبانی دسته بندی کرده اند.
سبک زندگی ایرانی – اسلامی
سبک زندگی، همان روشی است که افراد در زندگی برای خود انتخاب می کنند؛ بخشی از اسلوب هایی که تاثیر مستقیم تری بر سلامت معنوی دارند، مثل تنوع در تغذیه و… .سبک زندگی مفهوم گسترده ای دارد و شامل بسیاری از موضوعات فردی و اجتماعی می شود.
سبک زندگی ،می بایست متاثر از آموخته های دینی خود ما باشد که میتوان در قالب حیات طیبه اسلامی آن را طرح کرد.هدف بحث و بررسی پیرامون سبک زندگی ایرانی اسلامی توجه به الگوهای صحیح زندگی.
سبک زندگی بخش حقیقی و اصلی تمدن اسلامی است. ما اگر پیشرفت همه جانبه را به معناى تمدن‌سازى نوین اسلامى بگیریم که یک مصداق عینى و خارجى براى پیشرفت با مفهوم اسلامى وجود دارد؛ اینجور بگوئیم که هدف ملت ایران و هدف انقلاب اسلامى، ایجاد یک تمدن نوین اسلامى است؛ دارای دو بخش است :
بخش ابزارى و بخش متنى
بخش ابزارى عبارت است از ارزشهائى که امروز به عنوان پیشرفت کشور مطرح است : علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسى و نظامى، اعتبار بین‌المللى، تبلیغ و ابزارهاى تبلیغ، بخش حقیقى، آن چیزهائى است که متن زندگى را تشکیل میدهد؛ که همان سبک زندگى است مثل مسئله‌ى خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوى مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزى، تفریحات، که متن زندگى انسان است.
ایمان و عمل صالح، ملاک و معیار اساسی سبک زندگی اسلامی و دستیابی به حیات طیبه است. حیات طیبه و لقای پروردگار، هر دو، با ایمان و عمل صالح به دست می‌آید. از آن جهت که «حیات» سبب حس و حرکت در همه موجودات است، «حیات طیبه» نیز سبب شهود حق تعالی و سیر در تجلّیات انوار الهی و سبک زندگی جدید نورانی برای آدمی می‌گردد.
اسلام توجه به ظاهر و بدن را نه به مانند یک بت، بلکه درحد متعادل و در راستای رضای خداوند می پسندد و به آن سفارش کرده است وبه همین دلیل است که دردعای کمیل می خوانیم: «قوّ علی خدمتک جوارحی» اکنون آنچه که درمدیریت بدن عملاً اتفاق می افتد نوعی بردگی تن برای جلب رضایت دیگران و پایین آوردن شأن انسان درحد یک کالای جذاب است.
از آنجا که موضوع سبک زندگی اسلامی و نیز قانون‌مند کردن آن برای همه بشریت، آن گونه که شایسته این مهم باشد، چندان مورد توجه قرار نگرفته است، پژوهش در حیات طیبه که یک اصطلاح قرآنی است و بررسی ویژگیهای زندگی مرتبط با آن می‌تواند ما را به سبک زندگی مورد قبول اسلام رهنمون سازد.
سبک زندگی در حیات طیبه، زندگی حقیقی و واقعی است، نه مجازی و بردباری و صبوری برای رضایت خدا، شرط ورود به «حیات طیّبه» است. زیرا صبر در راه خدا، پایه عزم و اراده قوی و کارآمد در صحنه مبارزه با نفس است.
حیات طیبه و لقای پروردگار، هر دو، با ایمان و عمل صالح به دست می‌آید. آثار «حیات طیّبه» افزون بر شادی و آرامش در زندگی و شعور و بینش و بصیرت شهودی، زندگی تحت ولایت خدا است که در آن، سختی و فرسودگی و ذلّت و شقاوت راه ندارد. ایمان و عمل صالح، ملاک و معیار اساسی سبک زندگی اسلامی و دستیابی به حیات طیبه است.
جهان بینی بر نوع سبک زندگی تاثیر قابل توجهی دارد؛ سبک زندگی بر اساس اصول دین یک سبک زندگی آخرت محور است؛ مهمترین شاخصه سبک زندگی دینی آخرت محوری و مسئول بودن انسان است.
فرد دیندار با پذیرش و عمل به دستورات و آموزه های دینی سبک زندگی آنگونه را می پذیرد که تامین کننده سلامت جسم و روان او است.
فرزندان تا ۷ سال در اختیار والدین است و هرچه که والدین به او می گویند باور می کند که متاسفانه بسیاری از ما این فرصت طلایی را از دست می دهند.
هرچه دین داری در زندگی افراد نقش بیشتری داشته باشند، مشکلات جسمی، اضطراب، افسردگی و ناسازگاری اجتماعی کاهش می یابد.خیر رسانی یکی الگوهای سبک زندگی دینی است که قطعا در مقابل آن، مساله عدم مزاحمت برای دیگران و رعایت حقوق دیگران قرار دارد.
قرآن کریم به ما امر می کند انسان باید در ابتدا خود و خانواده خود را اصلاح کند و سپس به دنبال اصلاح دیگران برود. کسب رضایت الهی نقش محوری در زمینه سبک زندگی اسلامی دارد و منیت ها در عرصه زندگی فردی و اجتماعی باید از بین برود تا جامعه سالمتری داشته باشیم.
شاخص های تاثیرگذار بر سبک زندگی
در مجموع می توان برخی از مهم ترین شاخص های سبک زندگی را در موارد زیر برشمرد:
شاخصهای فرهنگی
ایمان و تقوا؛ حاکمیت ارزشهای اسلامی؛ اخلاق اسلامی (فردی و اجتماعی)؛ ولایت مداری ، ایثار و فداکاری؛ میزان توجه به ارزشهای اسلامی ؛الگوی(شخصیت) مورد نظر و مورد تایید( دینی- علمی-فرهنگی – سیاسی- ورزشی-هنری) ؛ میزان توجه به فرائض دینی؛ میزان اعتقاد به حرام و حلال؛میزان توجه به ارزشهای دینی به عنوان مبنای اخلاق و سلوک اجتماعی ؛میزان اهمیت عبادت خالق و خدمت به خلق ؛ میزان توجه به روحیه گذشت و صداقت ، فرهنگ عمومی (فرهنگ کار؛ صرفه جویی، اهتمام به امور مسلمین و …)؛ کرامت انسانی؛ هنر؛ مراکز فرهنگی؛ نوآوری و خلاقیت؛ عزت نفس؛ حب وطن و …
شاخصهای اجتماعی
تحکیم نهاد خانواده؛ میزان ازدواج و طلاق؛ صله رحم؛ نقش و جایگاه مادری؛ نقش تربیتی زنان و …شیوه تعامل همسران ؛ تعامل والدین با فرزندان ؛تعامل افراد با یکدیگر در جامعه ؛روابط نامحرم در جامعه، فضای خانه؛فضای محله ؛فضای شهری ؛فضای روستایی ؛مدگرایی و پوشش: میزان گرایش به مد، اهمیت مد در زندگی ،معیار اصلی در انتخاب پوشش ؛اهمیت و نوع آرایش مورد نظر (خانم ها و آقایان از حیث آرایش صورت و…) نظام روابط اجتماعی؛ بهره برداری از نهادها و اماکن مذهبی؛ انطباق تعاملات اجتماعی با احکام اسلامی؛ بهداشت و سلامت؛ مهارت‌های اجتماعی؛ مشارکت اجتماعی؛ قانون‌مداری و احترام به قانون؛ ؛ نظام شهری و روستایی؛ رفع ناهنجاری‌های اجتماعی؛ تأمین اجتماعی؛ خدمت‌رسانی به مردم؛ وحدت و انسجام اجتماعی؛ جمعیت و نیروی انسانی؛ امنیت اجتماعی؛ استقلال؛ قدرت پیش‌بینی و آینده‌پژوهی؛ محیط زیست؛
شاخصهای علم و فناوری
شاخصهای آموزش (عمومی، عالی و فنی‌و‌حرفه‌ای)؛ پژوهش و تحقیقات؛ فناوری؛ بومی‌سازی؛ ابداع و نوآوری؛ نخبگان؛ مؤسسات علمی و پژوهشی و …
شاخصهای اقتصادی
شاخصهای رشد؛ عدالت؛ اخلاق اقتصادی؛ بهره‌وری؛ توسعه انسانی؛ بازار اسلامی (بازار کالا و خدمات و بازارهای مالی)؛ دولت و بخش عمومی؛ ثَبات و تعادل اقتصادی (تورم، بیکاری، امنیت اقتصادی، نرخ ارز، تراز خارجی)؛ استقلال اقتصادی؛پرهیز از اسراف و …
شاخصهای سیاسی و دفاعی ـ امنیتی
مشروعیت الهی؛ مشارکت سیاسی؛ آزادی؛ قانون مداری؛ استقلال؛ تنوع و پویایی؛ کارآمدی؛ نظارت عمومی؛ خدمت‌مداری؛ کرامت انسان؛ وحدت نیروهای درون نظام و اتحاد امت اسلامی (تشکیل امت واحده اسلامی) شاخصهای ژئوپولتیک؛ توان دفاعی؛ ایثارگری و شهادت‌طلبی؛ اقتدار و عزت‌طلبی؛ جنگ نرم و …
پنج شاخص از مؤلفه‌های سبک زندگی رضوی
یکی از زیباترین و مهمترین مباحثی که در سالهای اخیر مورد توجه و بررسی اندیشمندان اسلامی قرار داشته، موضوع سبک زندگی اسلامی و شاخصهای ارزشمند آن است. تهاجم همه جانبه‌ی فرهنگ‌های غربی و سکولار به سرزمین های اسلامی، لزوم توجه به چیستی و شاخصهای سبک زندگی اسلامی را دو چندان نموده است. یکی از راه‌های بدست آوردن شاخصهای سبک زندگی اسلامی دقت و توجه در زندگی اولیای دینی و اسلامی است، به یقین این مقربان درگاه الهی در زندگی خود مؤلفه‌های را رعایت می‌کردند که به کار بستن و احیای آن مؤلفه‌ها در زندگی فردی و اجتماعی نقش به سزایی در تقویت و ترویج سبک زندگی اسلامی خواهد داشت.
امام رضا(علیه السلام) زیباترین الگوی زندگی
زندگی نورانی امام رضا(علیه السلام) مملوء از شاخصهای زیبای درست زیستن است، که نه تنها عالمان شیعی بلکه بزرگان اهل سنت نیز به آن اعتراف داشته و زیبایی‌های زندگی این امام همام را به رشته تحریر درآورده‌اند، سیره و سخنان امام رضا(علیه‌السلام) همچون گنجیه‌ای پربها، می‌تواند زندگی‌های افراد را رونق بخشد و زندگی سعادتمندی را برای انسانها به ارمغان آورد. هرچند در این نوشتار و حتی صدها نوشته دیگر نمی‌توان به تمام جوانب و شاخصهای درست زیستن در کلام امام رضا(علیه‌السلام) اشاره کرد ولی به هرحال، آب دریا را گر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید؛ از این رو در این مجال با تکیه بر یکی از جملات زیبا و اخلاقی امام رضا(علیه‌السلام) سعی میشود به گوشه‌ای از شاخصهای سبک زندگی رضوی اشاره کنیم.
تصویر کلّی از اخلاق امام رضا (علیه السلام)
«ابراهیم بن عباس» دربارۀ روش اخلاقی آن حضرت می گوید: هرگز ندیدم آن حضرت، با سخن خود در حق کسی جفا کند (و مورد اهانت و آزار قرار دهد) و یا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند. نیاز نیازمندان را برآورده می ساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمی کرد. هرگز پای خود را نزد دیگران دراز نمی‌کرد. و هرگز در حضور دیگران به چیزی تکیه نمی داد. و هرگز ندیدم غلامان و خدمۀ خود را دشنام دهد. هرگز ندیدم که آب دهان بیندازد و ندیدم که در جمع با صدای بلند بخندد؛ بلکه خنده اش تبسّم بود. وقتی سفره پهن می کرد، بردگان و خدمه و حتی دربانها و نگهبانان نیز با او بر سفره می نشستند. شبها کم میخوابید و بسیار بیدار بود بیشتر شبها از ابتداى شب تا صبح شب زندهدار بود خیلى روزه میگرفت روزه سه روز در ماه از او فوت نمیشد میفرمود این سه روز روزه تمام عمر است خیلى کمک میکرد و صدقه میداد در پنهانى بیشتر در شبهاى تاریک چنین کارى را میکرد هر کس بگوید چون او در مقام و شخصیت دیده است باور نکنید!».
شاخص اول: عدم ظلم به دیگران
در این روایت نورانی به خوبی میتوان شاخصهای زیبای زندگی رضوی رو مشاهده کرد، در ابتدای روایت اولین ویژگی حضرت عدم ظلم و جفادر حق دیگران معرفی شده است، یک مسلمان واقعی باید زندگی خود را به گونه‌ای سامان دهد که هیچگاه به دیگری ظلم نکند. امام رضا(علیه‌السلام)این چنین بود که حتی با زبان به دیگران ظلم و جفا نمی‌کرد: «مَا رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع جَفَا أَحَداً بِکَلَامِهِ قَطُّ؛ هرگز ندیدم آن حضرت، با سخن خود در حق کسی جفا کند (و مورد اهانت و آزار قرار دهد». در ادامه فراز اول روایی می‌گوید هیچگاه حضرت کلام دیگری را قطع نکرد چرا این رفتار ناپسند به گونه‌ای موجب ظلم و بی‌احترامی به طرف مقابل است: « وَ مَا رَأَیْتُ قَطَعَ عَلَى أَحَدٍ کَلَامَهُ حَتَّى یَفْرُغَ مِنْهُ؛ و یا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند».
شاخص دوم: توجه به نیاز نیازمندان
دومین و زیباترین شاخص زندگی رضوی توجه به نیازمندان است. «وَ مَا رَدَّ أَحَداً عَنْ حَاجَهٍ یَقْدِرُ عَلَیْهَا؛ نیاز نیازمندان را برآورده می ساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمی‌کرد» ارزش و اهمیت انفاق به اندازه‌ای است که. خداوند متعال در قرآن مجید در بیش از هشتاد آیه موضوع انفاق و لزوم دستگیری از نیازمندان و اهمیت و ارزش این شاخص قرآنی و اسلامی را مورد توجه قرار داده؛ تا آنجا که در اولین آیات قرآن ، خدواند انفاق را از صفات بارز متقین بیان می کند: «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ؛ [بقره/۳]و از تمام نعمتها و مواهبى که به آنان روزى دادهایم، انفاق مىکنند».
در روایات اسلامی ، بر این مسئله تأکید بسیار شده و در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده که: «الصدقه تکسر ظهر الشیطان ؛ صدقه کمر شیطان را می شکند». خداوند می فرماید چیزی را که شما انفاق می کنید، من عوض آن را می دهم:« وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ؛[سبأ/۳۹] و هر چیزی را که در راه او انفاق کنید، عوض آن را می دهد و او بهترین روزی دهندگان است».
پرهیزکاران، انفاق کردن را کم شدن مال نمی دانند ، بلکه غنیمت می شمارند، ولی کسانی که از معارف قرآن بهره ای ندارند و از سویی به دنیا علاقه‌مند هستند، انفاق کردن را غرامت می‌دانند.
شاخص سوم: نهایت ادب، رعایت آداب اجتماعی
از جمله زیبایی زیباترین ویژگیهای زندگی رضوی تواضع و فروتنی و عدم تکبر در برابر سایر افراد است. حضرت با توجه به اینکه در بالاترین موقعیت اجتماعی و دینی و سیاسی بودند هیچگاه رفتار متکبرانه و غیر اخلاقی از خود نشان ندادند از این راوی شاخصهای اخلاقی از حضرت بیان میکند که گویایی تواضع ودریایی فضائل اخلاقی امام رضا(علیه‌السلام) است.« وَ لَا مَدَّ رِجْلَیْهِ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا اتَّکَأَ بَیْنَ یَدَیْ جَلِیسٍ لَهُ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ شَتَمَ أَحَداً مِنْ مَوَالِیهِ وَ مَمَالِیکِهِ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ تَفَلَ قَطُّ وَ لَا رَأَیْتُهُ یُقَهْقِهُ فِی ضَحِکِهِ قَطُّ بَلْ کَانَ ضَحِکُهُ التَّبَسُّمَ؛ هرگز پای خود را نزد دیگران دراز نمی‌کرد. و هرگز در حضور دیگران به چیزی تکیه نمی داد. و هرگز ندیدم غلامان و خدمۀ خود را دشنام دهد. هرگز ندیدم که آب دهان بیندازد و ندیدم که در جمع با صدای بلند بخندد؛ بلکه خنده اش تبسّم بود».
شاخص چهارم: نهایت تواضع و فروتنی
همنشینی با فقرا و همسفره شدن با ایشان و عدم کنار گیری از ایشان یکی دیگری از شاخصهای زندگی رضوی است که در زندگی امام رضا(علیه‌السلام) نمود ویژه داشته است.«وَ کانَ إذا خَلا وَ نَصَبَ مائِدَتَهُ أجلَسَ مَعَهُ عَلى مائِدَتِهِ مَمالیکَهُ وَ مَوالیهِ حَتَّى البَوّابَ السّائِسَ؛ هرگاه سفره اش را پهن مى کرد غلامان و خدمتکاران خود و حتى دربان [و] مِهتر اسبان را با خود سر سفره مى‌نشاند».
شاخص پنجم: توجه به بندگی و عبودیت خدای متعال
«وَ کَانَ ع قَلِیلَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ کَثِیرَ السَّهَرِ یُحْیِی أَکْثَرَ لَیَالِیهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى الصُّبْحِ وَ کَانَ کَثِیرَ الصِّیَامِ فَلَا یَفُوتُهُ صِیَامُ ثَلَاثَهِ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ وَ یَقُولُ ذَلِکَ صَوْمُ الدَّهْرِ؛ شبها کم میخوابید و بسیار بیدار بود بیشتر شبها از ابتداى شب تا صبح شب زندهدار بود خیلى روزه میگرفت روزه سه روز در ماه از او فوت نمیشد میفرمود این سه روز روزه تمام عمر است».
این پنج شاخص تنها گوشه‌ای از مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی است که در زندگی امام رضا(علیه‌السلام) تجلی نموده است. یقیناً برای رسیدن به مدینه فاضله و دستیابی به قله‌های رفیع زندگی اسلامی لازم است به جوانب مختلف زندگی ائمه اطهار(علیه‌السلام) توجه نمود، تا اینکه به درستی بتوان راه صحیح درست زندگی کردن را بدست آورد.