عصمت انبیاء در سه مرحله
عصمت مورد کلام در سه موضوع است.
اول در موضوع تلقّى وحى یعنى قلب پیغمبر باید طورى باشد که در حال نزول وحى خطا نکند و وحى را همانطور که وارد است به خود بگیرد، و در تلقّى کم و زیاد ننماید؛ و قلب پیغمبر، وحى را در خود به صورت دیگر غیر از حقیقت واقعیّه خود جلوه ندهد.
دوّم در موضوع تبلیغ و رساندن وحى است؛ یعنى پیغمبر همانطور که وحى را گرفته است همانطور باید برساند، در اداء و رساندن نباید دچار خطا و اشتباه گردد؛ نباید وحى را فراموش کند یا در اداء آن کم و زیاد نموده غیر از صورت واقعى خود آن را به امّت خود تبلیغ نماید.
موضوع سوّم در موضوع معصیت و گناه است، یعنى هر چه مخالف با مقام عبودیّت و منافى احترام و موجب هتک مقام مولى است نباید از او سر زند، چه راجع به گفتار باشد یا راجع به افعال؛ و بطور کلّى این سه مرحله را مىتوان به یک جمله اختصار نمود و آن وجود امریست از جانب خدا در انسان معصوم که او را از خطا و گناه مصون دارد.
و اما خطا در غیر این سه موضوع، مثل خطا در امور خارجیّه نظیر اشتباهاتیکه انسان در حواسّ خود مىکند یا در ادراکات امور اعتباریّه و مانند خطا در امور تکوینیّه از نفع و ضرر و صلاح و فساد از محلّ نزاع و مورد گفتگوى شیعه و سنى خارج است.
اما در آن سه مرحله از عصمت آیاتى از قرآن دلالت بر آن دارد مثل قوله تعالى:
«کَانَ النَاسُ امَّهً وَاحِدَه فَبَعَثَ اللهُ النَبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنذِرِینَ وَ أَنزَلَ مَعَهُم الکِتَابَ بالحَقِّ لِیَحکُمَ بَینَ النَاسِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اختَلَفَ فِیهِ إلَّا الَذِینَ اوتُوهُ مِن بَعدِ مَا جَآئَتهُم البَیِّنَاتُ بَغیًا بَینَهُم فَهَدَى اللهُ الَذِینَ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِیهِ مِن الحَقِّ بإذنِهِ وَ اللهُ یَهدِى مَن یَشَآءُ إلَى صِراطٍ مُستَقِیمٍ»
این آیه مىرساند که منظور از ارسال پیمبران و انزال وحى و کتاب همانست که مردم را به حقّ دعوت کنند، و در جمیع موارد اختلاف چه در قول و چه در فعل و چه در اعتقاد، راه صواب و حقّ را به آنها راهنمائى کنند.
اینست هدف خلقت و آفرینش از بعثت انبیاء؛ چون خداوند در این مقصود اشتباه نمىکند و به غلط نیز نمىافتد به
مفاد آیه:
«لَا یَضِلُّ رَبِّى وَ لَا یَنسَى»
و نیز در این منظور و مقصود به هدف خود مىرسد و رادع و مانعى براى او نیست به مفاد آیه شریفه:
«إنَّ اللهَ بَالِغُ أمرهِ قَد جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیئٍ قَدرًا»
و به مفاد آیه کریمه:
«وَ اللهُ غَالِبٌ عَلَى أمرِه»
بنابراین لازمست براى حفظ وحى در انزال آن و تبلیغ و اداء آن، پیمبران را از هر گونه خطا و غلطى مصون نگاه دارد،
زیرا بالفرض طبق مفاد این آیات اگر قلب پیغمبرى در تلقّى یا در تبلیغ وحى دچار اشتباه گردد منظور از رسالت او به عمل نیامده است بعلّت اینکه منظور از رسالت دعوت به حقّ است به مفاد:
«وَ أنزَلَ مَعَهُمُ الکِتَابَ بِالحَقِّ لِیَحکُمَ بَینَ النَّاسِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیهِ»
و بنابراین در صورت اشتباه یا آنکه خدا در انتخاب رسول و طریقه انزال وحى بر قلب او دچار غلط و دستخوش نسیان واقع شده، و یا آنکه منظورش دعوت به حق بوده لکن در اجراء وحى در قلب پیغمبر به نحوى که هیچ دستخوش تغییر و تبدیل واقع نشود به خطا افتاده، و اینها به مقتضاى «لَا یَضِلُّ رَبِّى وَ لَا یَنسَى» صحیح نیست یا آنکه با آنکه منظورش دعوت به حق بوده و در اجراء این امر نیز اشتباه و غلط نمىنموده است، لکن موانع خارجیّه جلوى امر خدا را مىگرفته و نمىگذارده به مرحله تحقق برسد. این نیز به مقتضاى مفاد «إنَّ اللهَ بَالِغُ أمرهِ» یا آیه «وَ اللهُ غَالِبٌ عَلَى أمرِه» محال است.
روى این مقدّمات حتماً خدا پیمبران را محفوظ از خطا و غلط در کیفیّت تلقّى وحى و تبلیغ آن نگه مىدارد؛ و قلب آنان را بطورى صافى و پاک مىنماید که در اثر انزال وحى هیچ ارتعاش و موجى که موجب دگرگونى کیفیت و واقعیّت وحى باشد در قلب آنان وجود نداشته باشد؛ و هیچگونه اضطراب و تاریکى که نیز باعث تاویل و تفسیر ادراکات واقعیّه بر خلاف واقعیّت و حقیقت آن باشد در آنها پدید نیاید.
و این معنى حقیقت عصمت است در دو مرحله تلقّى وحى و تبلیغ آن.
و اما در مرحله سوم که مصونیّت و عصمت آنان از گناه باشد، ممکنست با بیان مقدمه دیگرى نیز دلالت آیه فوق را تمام دانست؛ و آن اینکه اگر پیغمبرى معصیت کند و مرتکب گناه گردد با این فعلِ خود جواز و اباحه این عمل را نشان داده است؛ چون عاقل به کارى دست نمىزند مگر آنکه او را نیکو و پسندیده داند؛ پس اگر از او معصیت سر زند در حالیکه قولًا امر به خلاف آن مىکند این موجب تناقض و تهافت خواهد بود، و با فعل و قول خود تبلیغ متناقضین نموده است؛ با قول و گفتار خود مردم را از آن بازداشته، ولى با فعل آن اباحه آن را اثبات و امّت را در فعل آن مرخّص داشته است.
و معلومست که تبلیغ متناقضین تبلیغ حق نخواهد بود چون هر یک از آن دو مُبطِل دیگرى خواهند بود، و خدائى که پیمبران را به منظور تبلیغ حق ارسال نموده است؛ آنان را به دعوت به متناقضین نمىگمارد، بلکه آنان را از عمل غیر حقّ و هر گونه معصیتى مصون مىدارد زیرا که عصمت پیمبران در تبلیغ رسالت و اداء وحى (آن طور که باید) بدون عصمت در مقام معصیت تمام نخواهد بود.
روى این بیان به خوبى واضح شد که آیه فوق دلالت بر عصمت انبیاء در سه مرحله تلقّى و تبلیغ وحى و در مقام گناه و معصیت دارد.