علّت شرکت نکردن برخی بزرگان شیعه ایران در نماز جمعه چیست؟

طبق نظر اکثر فقهای شیعه نماز جمعه در عصر غیبت «واجب تعیینی» نبوده بلکه «واجب تخییری» است؛ یعنی هر مکلفی مخیر و مختار است که یا نماز ظهر را بخواند یا نماز جمعه را؛ البته در زمان ما اولویت با نماز جمعه است.
ضمن اینکه در دوران حاضر بعضی از مراجع تقلید که خود در دوران جوانی پیش قدم اقامه نماز جمعه ها بوده اند، به دلیل اینکه غالباً سالخورده هستند در آن شرکت نمی کنند و گاهی شرکت آنها سبب عسر و حرج شخصی و امنیتی می شود.

در آیه ۹ سوره جمعه، دستور صریحی برای حضور مؤمنین در نماز جمعه بیان شده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون برای نماز جمعه ندا در داده شد به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است».

روایات اسلامی نیز اهمیت و جایگاه بسیار والایی برای نماز جمعه بیان کرده اند. مثلا گفته شده که این نماز باعث آمرزش گناهان می شود، از سختی ها و صعوبت های روز قیامت می کاهد گام زدن برای شرکت در آن ثواب و حسنات بسیاری دارد و در قیامت موجب رفع عذاب می گردد. اهمیت این نماز به حدی است که گفته شده حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای شرکت در این نماز زندانیان را از زندان آزاد می کرد.

علاوه بر آن در روایات اسلامی مذمت هاى شدیدی در مورد ترک نماز جمعه بیان شده است، از جمله در روایتی از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «صَلَاهُ الْجُمُعَهِ فَرِیضَهٌ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَیْهَا فَرِیضَهٌ مَعَ الْإِمَامِ فَإِنْ تَرَکَ رَجُلٌ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ ثَلَاثَ جُمَعٍ فَقَدْ تَرَکَ ثَلَاثَ فَرَائِضَ وَ لَا یَدَعُ ثَلَاثَ فَرَائِضَ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ إِلَّا مُنَافِقٌ»؛ (نماز جمعه واجب است و جمع شدن براى آن نیز همراه امام عادل واجب است. اگر کسى بدون علت سه نماز جمعه را ترک کند، سه فریضه را ترک کرده است و هیچ کس جز منافق سه فریضه را ترک نمى ‏کند).

این اندازه از تأکید می تواند به خاطر کارکردهای اجتماعی این عبادت جمعی باشد. کارکردهایی مانند تثبیت و تقویت روح همبستگی میان مسلمانان و تعمیق وحدت و الفت میان آحاد مؤمنین و حفظ هوشیاری اجتماعی سیاسی جامعه اسلامی.

با وجود این روایات چرا برخی از بزرگان و مقامات مذهبی در نماز جمعه شرکت نمی کنند؟

در پاسخ به این سؤال دو نکته را باید مورد توجه قرار داد:

حکم نمازجمعه در زمان غیبت امام معصوم اختلافی است. برخی از فقهای شیعه، حکم به «وجوب تعیینی» این نماز در زمان غیبت امام معصوم داده اند. برخی دیگر از فقهای شیعه هرگونه اقامه نماز جمعه را در زمان غیبت «حرام» اعلام کردند. بنابر نظر سوّم (واجب تخییری)، اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امری مشروع است؛ ولی مکلفین می توانند بین به جا آوردن این نماز یا نماز ظهر، یکی را انتخاب کنند؛ این نظر به عنوان نظر رایج بین اکثریت فقهای شیعه شناخته می شود.

شرکت‏ در نماز جمعه‏ در عصر غیبت امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) بسیار خوب و پراهمیّت، و سبب شکوه و عظمت اسلام است؛ اما طبق نظر اکثر علما – به خصوص علمای قرون میانی و متأخر – واجب تعیینی نمی باشد بلکه واجب تخییری است.

علما و بزرگانی مانند فقهایی مانند محقق حلی، علامه حلی، ابن فهد حلی و شهید اول. چنین نظری دارند و آیت الله العظمی مکارم شیرازی نیز در این باره می فرماید: «نماز جمعه واجب تخییری است. یعنی هر مکلفی مخیر و مختار است که نماز ظهر و یا نماز جمعه را بخواند. البته در زمان ما اولویت با نماز جمعه است».

دلالت روایات نهی کننده از غیبت در نماز جمعه به زمان حضور امام معصوم

این دسته از روایات ناظر به زمانی است که امام معصوم حضور دارد و نماز جمعه به امامت وی برگزار می شود، لذا اگر کسی بدون عذر، در نماز جمعه امام معصوم حاضر نشود، مشمول مذمت این روایت قرار می گیرد و عنوان منافق بر او جاری می شود؛ اما در زمان غیبت حضرت مهدی(عجل الله فرجه) قید مهم «مَعَ الْإِمَامِ» امکان پذیر نیست و روشن است که بدون این قید شرکت نکردن در نماز جمعه نیز مشمول این روایت نمی شود.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی در این باره می فرماید: مذمت هاى شدید در مورد ترک نماز جمعه و منافق شمردن تارک نماز جمعه برای زمانی است که نماز جمعه واجب عینى باشد یعنى در زمان حضور امام معصوم مبسوط الید باشد. اما در زمان غیبت، بنا بر اینکه وجوب نماز جمعه تخییری است (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) اگر ترک نماز جمعه از روى استخفاف و سبک شمردن یا انکار انجام نگیرد، مشمول این مذمت ها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت فوق العاده آن در این حال نیز محفوظ است.

با توجه به این دو نکته عموم مردم مخیّر هستند در نماز جمعه شرکت کنند یا اینکه نماز ظهر را بخوانند.

وضعیت بزرگان در قبال نماز جمعه

بر اساس آنچه گفته شد، در مورد بزرگان و مقامات دو وضعیت قابل تصور است:

الف) خودشان مجتهد هستند. در این فرض بر اساس اجتهاد خود عمل می کنند و اگر به این نتیجه رسیدند نماز جمعه واجب نیست یا واجب تخییری است، شرکت نکردن آنها در نماز جمعه عیب به شمار نمی رود و مورد مذمت قرار نمی گیرند.

ب) اگر هنوز به مقام اجتهاد نرسیده اند و تقلید می کنند، واضح است وقتی که نظر مراجع تقلید و علمای دینی بر وجوب تخییری نماز جمعه باشد، مقلدان شان مخیر بوده و می توانند که هر یک از نماز جمعه یا نماز ظهر را بخوانند بدون اینکه مورد مذمت قرار گیرند.

ضمن اینکه در دوران حاضر بعضی از مراجع تقلید که خود در دوران جوانی پیش قدم اقامه نماز جمعه ها بوده اند، به دلیل اینکه غالباً جزو سالخوردگان هستند، در آن شرکت نمی کنند و گاهی شرکت آنها نیاز به مراقبت های ویژه امنیتی دارد که سبب عسر و حرج می شود.

گرچه شرکت‏ در نماز جمعه‏ بسیار خوب و پراهمیّت، و سبب شکوه و عظمت اسلام است؛ اما اگر کسی توفیق شرکت‏ در نماز جمعه‏ را پیدا نکرد مشمول مذمت روایاتی که درباره تارک نماز جمعه آمده است نمی شود و می تواند برای اینکه به بخشی از ثواب نماز جمعه دست پیدا کند در نماز ظهر سوره جمعه و منافقون و در نماز عصر سوره جمعه و توحید را بخواند.