تبیین آداب وفای به عهد از منظر آیات و روایات
وفای به عهد از جمله آداب معاشرت با مردم به شمار می رود و در قرآن توصیه فراوانی به آن شده است که باید نسبت به آن توجه ویژه ای داشت.
وفای به عهد چیست؟
واژه عهد که در فارسی به آن پیمان، قول و وعده می گویند نوعی قرارداد است که بین دو نفر یا دو گروه یا چند نفر و چند گروه یا بین امت و امام (به عنوان بیعت) بسته می شود که اگر به طور مشروع و صحیح باشد حتما باید به آن پایبند بود.
وفای به عهد در آیات قرآن
وفای به عهد از نشانه های افراد نیکوکار است:
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ»
(آیه ۸ سوره مومنون)
«و آنها که امانتها و عهد خود را رعایت می‌کنند؛»
وفای به عهد از خصوصیات افراد نیکوکار است:
«…وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا…»
(آیه ۱۷۷ سوره بقره)
«…کسانی که به عهد خود -به هنگامی که عهد بستند- وفا می‌کنند…»
وفای به عهد از صفات برجسته حضرت اسماعیل (ع) است:
«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ ۚ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کَانَ رَسُولًا نَبِیًّا»
(آیه ۵۴ سوره مریم)
«و در این کتاب (آسمانی) از اسماعیل (نیز) یاد کن، که او در وعده هایش صادق و رسول و پیامبری (بزرگ) بود»
وفای به عهد آنقدر اهمیت دارد که خداوند بارها نسبت به آن توصیه فرموده است:
«…وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ ۖ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا»
(آیه ۳۴ سوره اسرا)
«…و به عهد (خود) وفا کنید، که از عهد سؤال می‌شود»
«إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئًا وَلَمْ یُظَاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَىٰ مُدَّتِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ»
(آیه ۴ سوره توبه)
«مگر کسانی از مشرکان که با آنها عهد بستید، و چیزی از آن را در حق شما فروگذار نکردند، و احدی را بر ضد شما تقویت ننمودند؛ پیمان آنها را تا پایان مدتشان محترم بشمرید؛ زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد»
وفای به عهد در روایات
حضرت محمد (ص)
«آن کس که به خدا و روز جزا ایمان دارد باید به وعده خود وفا کند.» (اصول کافی، ج ۲ / ص ۳۶۴، حدیث ۲)
«کسی که پای بند به پیمان خود نباشد دین ندارد.» (بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ۷۲ / ص ۹۶)
«نشانه منافق سه چیز است: دروغگویی، پیمان شکنی، و خیانت در امانت.» (المستطرف، ج ۱/ ص ۱۹۸)
«ارزش خون مسلمانان با یکدیگر برابر است و امانی که کوچکترین فرد آنها می دهد برای همه شان محترم است و آنها در مقابل بیگانگان به هم پیوسته و دارای قدرت متشکل و فشرده اند.» (وسائل الشیعه، چاپ بیروت، ج ۱۹، ص ۵۵)
«نزدیکترین افراد روز قیامت نسبت به من کسانی هستند که در سخن راستگوتر، در ادای امانت کوشاتر و در عهد و پیمان از یکدیگر با وفاتر باشند.» (تحف العقول، ص ۳۲)
«هر کس در معاشرت با مردم به آنان ظلم نکند، دروغ نگوید، خلف وعده ننماید، جوانمردی اش کامل، عدالتش آشکار، برادرى با او واجب و غیبتش حرام است.» (خصال ص ۲۰۸)
حضرت علی (ع)
«وفای به عهد از نشانه های مردم متدین است.» (سفینه البحار، ج ۲ / ص ۶۷۵)
«بپرهیز از اینکه به مردم وعده بدهی و تخلّف کنی… زیرا (تخلف از وعده) موجب خشم خدا و مردم خواهد شد، چنانکه قرآن می فرماید: «نزد خدا بسیار خشم آور است که بگویید چیزی را که به آن عمل نمی کنید»… . » (نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۵۳)
«اگر بین خود و دشمنت پیمانی بستی و یا تعهد کردی که به او پناه دهی، جامه وفا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده! زیرا هیچ یک از فرایض الهی مانند وفای به عهد و پیمان نیست که مردم جهان با تمام اختلافاتی که دارند نسبت به آن اینچنین اتفاق نظر داشته باشند و حتی مشرکان زمان جاهلیت آن را مراعات می کردند، چرا که عواقب پیمان شکنی را آزموده بودند. بنابراین، هرگز پیمان شکنی مکن و در عهد خود خیانت روا مدار و دشمنت را فریب مده، زیرا غیر از شخص جاهل و شقی، کسی گستاخی بر خداوند را روا نمی دارد. خداوند عهد و پیمانی را که بنام او منعقد می شود با رحمت خود مایه آسایش بندگان و حریم امنی برایشان قرار داده تا به آن پناه برند… .» (اصول کافی، چاپ اسلامیه، ج ۲ / ص ۱۶۲، حدیث ۱۵؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ۷۲ / ص ۹۲)
«چیزی را که از وفا کردن به آن عاجزی وعده مکن.» (فهرست غرر، ص ۴۰۷، شماره ۱۰۱۷۷)
«چیزی را که یقین به وفای آن نداری وعده مده.» (فهرست غرر، ص ۴۰۷، شماره ۱۰۲۹۷)
«کسی که عهد و پیمان خود را رعایت نکرد، به خدای سبحان یقین نیاورده است.» (غررالحکم / ص ۳۶۶)
«هیچ یک از فرائض الهى مانند وفاى به عهد نیست که مردم به همه خواسته هاى گوناگون و دیدگاه هاى مختلف، بیشتر بر آن اتفاق نظر داشته باشند.» (نامه ۵۳ نهج البلاغه)
«بر دوستی کسی که به عهد و پیمان خود وفا نمی‌کند اعتماد نکن» (غررالحکم / ص ۳۲۴)
«همانا عهد و پیمانها گردن بندهایی هستند در گردن‌ها تا روز قیامت. کسی که پیوند آنها را نگه دارد ﴿وفای به عهد کند﴾، خداوند او را به مقصود میی رساند و کسی که آن عهدها را بشکند، خداوند او را به خودش واگذارد.» (میزان الحکمه / ج ۷ / ص ۴۹)
امام صادق (ع)
«وعده ای که مؤمن به برادر دینی خود می دهد نوعی نذر است که وفا کردن به آن لازم است جز اینکه کفاره ندارد و هر کس از وعده ای که داده است تخلّف کند با خدا مخالفت کرده و خود را در معرض خشم پروردگار قرار داده و این همان است که قرآن می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید که عمل نمی کنید؟».» (اصول کافی، ج ۲ / ص ۳۶۴، حدیث ۱)
«مؤمن برادر مؤمن و مانند چشم و راهنمای اوست، به او خیانت نمی کند و ستم روا نمی دارد و او را فریب نمی دهد و به او وعده ای نمی دهد که تخلّف کند.» (اصول کافی، ج ۲ / ص ۱۶۶، حدیث ۳)
«سه چیز است که خداوند به هیچ کس اجازه تخلف از آن را نداده است: ادای امانت در مورد هر کس خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و وفای به عهد درباره هر کس خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و نیکی به پدر و مادر خواه نیکوکار باشند یا بدکار.» (نهج البلاغه صبحی صالح، نامه ۵۳)
امام رضا (ع)
«ما خاندانی هستیم که وعده‌های خود را قرضی بر گردن خود می‌بینیم، چنان که رسول خدا (ص) چنین بود.» (بحارالانوار / ج ۷۵ / ص ۹۷)
پیامدهای عهد شکنی در قرآن
بـه هـمـان انـدازه کـه در مـورد وفـاداری بـه عـهد و پیمان تاءکید شده، از پیمان شکنی و بی وفـایـی نـکـوهـش شـده است. قرآن کریم بیشترین زیان ناشی از پیمان شکنی را متوجّه شخص پیمان شکن می داند و می فرماید:
«فَمَنْ نَکَثَ فَاِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ» «۱۹۸»
هر کس پیمان شکنی کند، در حقیقت به زیان خویش پیمان شکنی کرده است.
سـلب اعـتـمـاد عـمـومـی، آفـت دیـگـر پـیـمـان شـکـنـی اسـت؛ احـسـاس اعـتـمـاد مـتـقـابـل، پـشـتـوانه محکمی برای فعّالیّتهای هماهنگ اجتماعی و همکاریهای وسیع مردمی است و روزی که وفای به عهد از میان جامعه بشری رخت بربندد و پیمانها یکی پس از دیگری شکسته شـود، سـرمـایـه بـزرگ اعـتـمـاد عـمـومـی بـه غـارت خـواهـد رفـت و جـامـعـه بـظـاهـر متشکّل، به اجزایی پراکنده و ناتوان تبدیل خواهد شد، حضرت علی «ع» فرمود:
«لا تَعْتَمِدْ عَلی مَوَدَّهِ مَنْ لا یُوفی بِعَهْدِهِ» «۱۹۹»
بر دوستی کسی که به عهد و پیمان خود وفا نمی کند، اعتماد مکن.
پیر پیمانه کشِ من که روانش خوش باد // گفت پرهیز کن از صحبت پیمان شکنان «۲۰۰»
شـخـص پیمان شکن علاوه بر اینکه در دنیا از ارزش و اعتبار خود می کاهد و طوری خوار می شود کـه نـه دشـمـن از او حساب می برد و نه دوست می تواند روی پیمانهای او حساب کند، در آخرت نـیـز گـرفـتـاریهای بزرگی در پیش دارد و جایگاه ویژه ای در جهنّم در انتظار اوست.
حضرت علی علیه السلام فرمود:
«اِنَّ فـِی النـّارِ لَمـَدینَهُ یُقالُ لَهَا الْحَصینَهِ، اَفَلا تَسْئَلُونی ما فیها؟ فَقیلَ لَهُ ما فیها یا اَمیرَ الْمُؤْمِنینَ؟ قالَ فیها اَیْدِی النّاکِثینَ» «۲۰۱»
هـمـانـا در جهنّم شهری است که به آن حصینه «دژ مستحکم» می گویند. آیا از من نمی پرسید که در آن شهر چیست؟ سؤال شد، ای امیرمؤمنان در آن شهر چیست؟ فرمود: دستهای پیمان شکنان!
شاید اشاره به «دستها» در سخن آن حضرت اشاره ای باشد به اینکه اغلب پیمانها با قرار گرفتن دستهای طرفین در یکدیگر منعقد می شود.