راهکارهای مقابله با عجله در کارها

برای مبارزه با این خوی زشت، راه های مختلفی وجود دارد.

۱- عبرت آموزی

قبل از هرچیز باید به پیامدها و عواقب دردناک عجله فکر کرد و حوادث بسیار ناراحت کننده ای که بر اثر شتاب زدگی در کارها دیده شده، و نمونه های فراوانی که در تاریخ است مورد توجه قرار داد که به یقین با مطالعه این امور، هر کس به خوبی در می یابد که عجله و دستپاچگی، نه تنها او را زودتر به مقصد نمی رساند و چه بسا از مقصد باز می دارد.

جمله هایی مانند:
«العَجَلَهُ مَن الشَیطانِ» «وَالعجَلَهُ قَبلَ الامکانِ یوجِبُ الغُصّهَ» و «مَعَ العَجَلَهِ تَکوُن النّدَامَهُ» باید همواره شعارهای زندگی فردی و اجتماعی باشد و همیشه نصب العین افراد عجول گردد تا با مشاهده آن، از عجله بازایستند و حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به ذهن خویش بسپارند که فرمود:
الَاناهُ مِنَ اللّهِ وَ العَجَلهُ مِنَ الشّیطانِ[۱]
تأنّی و خویشتن داری، از سوی خدا و عجله و شتاب، از سوی شیطان است.

نیز فرمود:
انَّما اهلَک النّاسَ العَجَلَهَ وَلَو انَّ النّاسَ تَثَبَّتُوا لَم یهلَک احدٌ[۲]
عجله و شتاب مردم را هلاک کرده و اگر مردم دارای تأنّی و خویشتن داری بودند، هیچ کس به هلاکت نمی رسید.
بسیاری از حوادث غیر منتظره و ناپخته محصول عجله و دستپاچگی است.

۲- تأمل قبل از سخن

در تعالیم اسلامی به تأمّل و تفکر و اندیشه قبل از سخن گفتن تأکید فراوانی شده است. یکی از آثار بسیار ارزشمند تأمل قبل از سخن، تمرین تأنّی و زمینه سازی برای دوری از شتاب زدگی است.

حضرت علی علیه السلام فرمود:
لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلبِه وَ قَلب الاحمَقِ وَراءَ لِسانِه[۳]
زبان عاقل پشت قلب اوست و عقل احمق پشت زبان او.

انسان عاقل نخست می اندیشد و آن گاه سخن می گوید، ولی آدم نادان نخست سخن می گوید و آن گاه می اندیشد.

حضرت علی علیه السلام در سخنی دیگر فرمود:
التثبت فی القول یؤمن العثار[۴]
تأمّل در گفتار، انسان را از لغزش نگه می دارد.

۳- تأمّل قبل از عمل

تأمل و اندیشه پیش از هرگونه عمل و اقدام، فرصتی است برای محاسبه و بازنگری دقیق جهات گوناگون کاری که به اجرا و انجام آن مصمّم هستیم. آیا مقدمات لازم کار فراهم آمده؟ آیا زمان انجام عمل فرا رسیده است؟ علی علیه السلام می فرماید:
قَدِّر ثُمَّ اقطع و فَکر ثمّ انطق و تبین ثمّ اعمل[۵]
اندازه بگیر آن گاه تصمیم بگیر، بیندیش، آن گاه بگو، توجیه باش، آن گاه به کار بند.

۴- سکوت متفکرانه

التزام به سکوت و پرهیز از پرحرفی فرصتی است برای ارزیابی آگاهی ها و اطلاعات خویش درباره آنچه قرار است بیان شود. آنان که پرچانگی می کنند و از فرصت سکوت بهره نمی جویند، نه به سنجش سخن خویش توفیق می یابند و نه به حسن استفاده از سخن و آرای دیگران دست می یابند.
بدون تردید آنچه در این جا مورد نظر است، سکوت متفکرانه است، نه خاموشی جاهلانه.

۵- مشورت

مشورت با افراد صالح و خبره، نقش بسیار مناسبی در پیشگیری از شتاب زدگی دارد. علی علیه السلام فرمود:
انما حُضّ عَلَی المشاوره لانّ رَأی المشیر صرف و رأی المستشیر مشوب بالهوی[۶]
به این جهت به مشورت تأکید شده است که رأی کسی که با وی مشورت می شود خالص و صاف و رأی شخص مشورت کننده آلوده به هوس است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
المشاوره حِصنٌ من النّدامه و أمنٌ من الملامه[۷]
مشورت عامل مصونیت از ندامت و ایمنی از ملامت است.

در سخنی دیگر فرمود:
شاوِر ذَوی العقول تَأمَن من الزّلل و النّدم[۸]
با خردمندان مشاوره کن تا از لغزش ها و پشیمانی ها ایمن گردی.

۶- تدبیر و عاقبت اندیشی

حضرت علی علیه السلام فرمود:
التدبیر قبل الفعل یأمن العثار[۹]
اندیشیدن به پایان کار انسان را از لغزش ایمن می سازد.

امام صادق علیه السلام فرمود:
قِف عِندَ کلّ امرٍ حتی تَعرف مَدخَلَه مِن مَخرجه قبلَ ان تَقع فِیه فَتَندِم[۱۰]
در برابر هر کاری دقت کن تا راه ورود و خروج آنها را بشناسی تا پشیمان نشوی.

مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد: یا رسول الله! مرا سفارشی فرما.
حضرت فرمود: اگر بگویم تو اندرزپذیر هستی؟ این سؤال را پیامبر سه بار فرمودند و آن مرد در هر سه نوبت عرض کرد: آری یا رسول الله.
حضرت فرمود: سفارش و اندرز من به تو این است: هرگاه تصمیم به کاری گرفتی اول به نتیجه و فرجام آن بیندیش، اگر عاقبتش صحیح است، آن را دنبال کن و اگر عاقبتش گمراهی است، از آن درگذر.[۱۱]
بنابراین، کسی که می خواهد رفتارش عاقلانه باشد، اولًا باید سود و زیان انجام هر کاری را محاسبه نماید، ثانیاً در مورد کیفیت و چگونگی انجام آن کار، خوب بیندیشد و شکل مطلوب آن را بیابد.

راهکارهای دیگر مقابله با شتاب زدگی

۱- برای فعالیت های شبانه روزی خود برنامه ریزی کنید و تمام کارهای خود را در قالب برنامه مدوّن به اجرا بگذارید تا اگر کار و فعالیتی را خواستید انجام دهید فوراً تصمیم به عمل نگیرید و فرصتی برای تفکر و مشورت داشته باشید.

۲- با خود عهد کنید برای انجام هر کاری فکر کنید و سپس با یک فرد مورد اعتماد و دلسوز و باتجربه به مشورت بپردازید.

۳- در صورتی که بدون فکر و مشورت به کاری اقدام نمودید، خود را جریمه کنید. مثلًا فلان مبلغ به فقیر صدقه بدهید.

۴- سعی کنید با افراد آرام، صبور و باوقار بیشتر رفت و آمد کنید.
کسانی که در کارهایشان عجله دیده نمی شود و با خونسردی کاری را انجام می دهند.

۵- به خودتان اجازه دهید تا کمی از وقتتان گرفته شود اگر عجله نکنید، اتفاق خاصی نمی افتد، توجه داشته باشید هنگامی که کاری را شتاب زده انجام می دهید، لذّت و نتیجه مثبتی از آن نصیبتان نمی شود.

پی نوشت ها:
[۱] بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۴۰
[۲] همان
[۳] نهج‏البلاغه، حکمت ۳۹
[۴] غررالحکم، ح ۱۴۰۴
[۵] غررالحکم، ح ۶۱
[۶] غررالحکم، ح ۱۰۰۴۹
[۷] نهج‏الفصاحه، ح ۳۰۹۵
[۸] غرر الحکم، ص ۴۴۸، ح ۲
[۹] غررالحکم، ح ۱۵۱۹
[۱۰] بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۲۷۹
[۱۱] اعلام الدین، ص ۲۳۵( اذا هممت بامر فتدبر عاقبته فان یک رشدا فامضه و ان یک غیا فانته عنه)