تبیین راههای تمرین صبر در آیات و روایات
صبر نیروی کنترل درونی است که در هنگام سختی‌ها با کنترل اعضاء و جوارح، مانع از انجام هر فکر و عملی خلاف ایمان می‌شود. بنابراین اگر صبر در مشکلات لبریز شود، کنترل انسان از دست عقل خارج‌شده و ممکن است در یک لحظه همه ایمان انسان را به باد دهد.
صبر چیست؟
صبر، یعنی نگه‌داری خود از بی‌تابی و حفظ زبان از شکایت و کنترل دیگر اعضاء و جوارح از نگرانی و اضطراب. همه این‌ها برای آن است که بتوانیم در موقعیتی که ناخوشایند ماست بدون از دست دادن کنترل روان و اعضاء بدن، ضمن قبول واقعیت‌ها معقولانه‌ترین راهکار را برای کاهش آثار منفی و نیز خروج از آن شرایط ناخوشایند تجربه کنیم.
تعریف صبر در دین
در روایات اسلامی صبر به‌منزله ضامن بقاء ایمان و همانند سر برای بدن توصیف شده است. امام علی(ع) می‌فرمایند: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ؛ صبر برای ایمان، همانند سر برای بدن است.[۱] به عبارت دیگر، صبر نیروی کنترل درونی است که در هنگام سختی‌ها با کنترل اعضاء و جوارح، مانع از انجام هر فکر و عملی خلاف ایمان می‌شود. بنابراین اگر صبر در مشکلات لبریز شود، کنترل انسان از دست عقل خارج‌شده و ممکن است در یک لحظه همه ایمان انسان را به باد دهد.
اجر صبر
اگر احتمال به وجود آمدن هرگونه سختی برای خود را بدهیم و خود را برای رویارویی با هر سختی آماده کنیم درواقع در حال نهادینه کردن صبر در خود هستیم.
شکی نیست که این دنیا برای همه افراد با سختی‌هایی همراه است که ایمان ما را محک می‌زند. «أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُون؛ آیا مردم گمان کردهاند، همین که بگویند: ایمان آوردیم، رها مىشوند و آنان [به‌وسیله جان، مال، اولاد و حوادث] مورد آزمایش قرار نمىگیرند؟»[۲] صبر در هنگام سختی‌ها نشانه قبولی در آزمون الهی است؛ لذا هر صبری اجری دارد. جهاد، عفّت، روزه گرفتن و تقریباً همه ارزش‌های دینی جلوه‌هایی از صبر هستند که هرکدام به‌اندازه سختی که دارند دارای اجر هستند و چه‌بسا آزمون حیائی که از برخی جهادها سخت‌تر باشد و…
هیچ خویشتن‌داری دینی را نباید کوچک شمرد و اجرش را از دست داد! امام رضا علیه‌السلام می‌فرمایند: لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِنَا یُبْتَلَى بِبَلِیَّهٍ أَوْ یَشْتَکِی فَیَصْبِرُ عَلَى ذَلِکَ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ أَلْفِ شَهِید؛ کسی از شیعیان ما نیست که به بلایی گرفتار شود و صبر کند، مگر اینکه خداوند برای او اجر هزار شهید بنویسد.[۳]
چگونه صبور باشیم
۱- تفکر در عاقبت بی‌صبری: هر وقت صبرمان را از دست داده و با بی صبری کاری کرده‌ایم که نباید مرتکب آن می‌شدیم، آن اقدام ما را پشیمان کرده است. پس یکی از راههای صبور شدن، اندیشیدن در عاقبت بی‌صبری است. همان موقع بیاندیشیم که اگر صبر نکنیم چه می‌شود و چه فایده‌ای دارد؟ خواهیم دید که بی‌صبری جز بدتر کردن اوضاع عایدی ندارد؛ بلکه باید دنبال راه چاره بود.
۲- آمادگی برای هرگونه شرایط ناخوشایند احتمالی: اگر احتمال به وجود آمدن هرگونه سختی برای خود را بدهیم و خود را برای رویارویی با هر سختی آماده کنیم درواقع در حال نهادینه کردن صبر در خود هستیم.
راهکارهای تمرین صبر درآیات و روایات
۱- ارتقاء دانستنی‌ها ضمن قبول ندانستنی‌ها: داستان بسیار زیبای دو پیامبر بزرگ خدا یعنی حضرت و موسی و حضرت خضر(ع) نشان می‌دهد که هر چه انسان آگاهی و شناخت خود را افزایش دهد صبر او بالاتر می‌رود. حضرت موسی علیه‌السلام اگر حکمت سوراخ کردن قایق، کشتن پسربچه و ساختن دیوار را می‌دانست می‌توانست راحت‌تر این امور را تحمّل کند. همه بلاها و حوادثی که برای اتفاق می‌افتد حکمت‌هایی دارند که ما از آن‌ها بی‌خبریم.
کسی که خود را برای حضور در دنیایی ابدی آماده می‌کند و به این دنیا همچون پُلی برای عبور نگاه می‌کند، صبر در مصیبت‌ها برای او آسان است.
۲-استمداد از قدرت الهی: در ادبیات دینی، همیشه بر ضعف انسان و نیاز او به کمک الهی تأکید شده است. مفاهیمی همچون دعا، ذکر، نماز، استغاثه و… نیز بر همین مبناست. صبر بر طاعت و صبر بر معصیت از مهم‌ترین انواع صبر هستند. امام باقر(ع) در مورد معنای “لا حول و لا قوه الّا بالله” می‌فرمایند: مَعْنَاهُ لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعْصِیَهِ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ لَا قُوَّهَ لَنَا عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ إِلَّا بِتَوْفِیقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ معنایش این است که توان روی گردانیدن از معصیت را جز با کمک خداوند و قدرتی بر اطاعت خدا جز با توفیق الهی نداریم.[۴] این ذکر شریف، ازجمله اذکار حضرت سید الشهداء در سخت‌ترین لحظات و ابتلائات عاشوراست. پس لازم است که در سختی‌های اطاعت و ترک گناه و بلاها از خداوند کمک بطلبیم که قطعاً خداوند کمک می‌کند.
۳- یاد معاد و استرجاع: یکی از نشانه‌های صابران در قرآن این است که به یاد بازگشتشان به‌سوی خدا می‌افتند: “…وَ بَشِّرِ اَلصّٰابِرِینَ * اَلَّذِینَ إِذٰا أَصٰابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قٰالُوا إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ[۵] و صبرکنندگان را بشارت ده. همان کسانی که چون بلا و آسیبی به آنان رسد گویند: ما مملوک خداییم و یقیناً به‌سوی او بازمی‌گردیم.” کسی که خود را برای حضور در دنیایی ابدی آماده می‌کند و به این دنیا همچون پُلی برای عبور نگاه می‌کند، صبر در مصیبت‌ها برای او آسان است.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] مصباح الشریعه؛ ص۱۸۴
[۲]عنکبوت؛۱
[۳] الکافی؛ ج۱، ص۳۵۴، ح۱۰
[۴] معانی الاخبار؛ ص۲۱
[۵] بقره، ۱۵۵-۱۵۶