چگونگی مسمومیت امام حسن مجتبی (ع)
حسن بن علی بن ابیطالب (علیهم‌السّلام) دومین امام شیعیان و بزرگترین فرزند امام علی (علیه‌السّلام) و حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و سبط اکبر پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) می‌باشند.
امام حسن مجتبی(ع) مورد ظلم بنی‌امیه و دیگر دشمنان واقع شده و با زهر کینه به شهادت رسیده و بعد از شهادت نیز، جنازه مطهر آن حضرت مورد حمله و تیرباران واقع شد.
انگیزه شهادت امام حسن چه بوده است؟ و چرا عده ای حاضر می شود امام حسن مجتبی علیه السلام را مسموم کنند؟
چه شواهد تاریخی و علمی برای ترور بیولوژیک امام حسن مجتبی (ع) وجود دارد؟
امپراتوری بیزانس وترور بیولوژیک امام حسن مجتبی (ع)
با توجه به در دسترس نبودن اطلاعات مربوط به کالبدشکافی، اسناد تاریخی تنها شواهد موجود برای بررسی علمیِ مواردی همچون موردِ مرگ [شهادت] حسن بن علی [ع] هستند.
چند نمونه از متون تاریخی از جمله متنی که در ادامه می‌آید می‌گویند که وقتی حسن بن علی [ع] در بستر مرگ [شهادت] بود برادر کوچکترش [امام] حسین [ع] از وی خواست که عامل مسمومیتش را شناسایی نماید .
اما او از این کار امتناع کرد (چرا که نمی‌خواست یک بی‌گناه به غلط متهم یا کشته شود):
«شاید او [فرد مسموم‌کننده] واقعاً آن فردی نباشد که من به وی شک دارم و از این رو نمی‌خواهم فردی بی‌گناه به‌خاطر من کشته شود.»
با این حال متون به دو مورد هم‌زمانِ اقدام به مسمومیت اشاره می‌کنند که علیه حسن بن علی [ع] و فردی دیگر که زنده ماند صورت گرفته است:
«جعده دختر اشعث بن قیس کندی، حسن بن علی (سلام الله علیها) و کنیز آزادشده‌ی وی را مسموم کرد. کنیز سم را استفراغ کرد اما حسن آن را در معده‌ی خود نگه داشت. به همین خاطر در اثر سم از پا درآمد و وفات کرد.»
این متن می‌گوید کنیز آزادشده‌ی [امام] حسن [ع] که او هم مسموم شده بوده است سم را استفراغ کرده و زنده مانده است. این یعنی این کنیز می‌تواند شاهدی کالبدشکافانه برای بررسی قتل حسن بن علی [ع] باشد
. اما آیا گزارشی تاریخی وجود دارد که توصیفی کیفی از ماهیت این سم ارائه کرده و منجر به ارائه‌ی فرضیه‌ای کالبدشکافانه در رابطه با قتل حسن بن علی [ع] شود؟
براده‌های طلا یا کالومل معدنی؟
این که جعده همسر [امام] حسن [ع] به وی نوشیدنی سمّی تعارف کرده است هم در منابع شیعی و هم در منابع سنّی ذکر شده است. با توجه به این‌که نوشیدنی‌های مست‌کننده مانند شراب در اسلام حرام هستند، این نوشیدنی سمّی باید یک نوشیدنی غیرالکلی بوده باشد.
طبق یکی از متون تاریخی، دوغ استفاده شده است. یک متن هم سمّی را که به [امام] حسن [ع] داده شده است را این‌گونه توصیف می‌نماید:
«گفته شده که نوشیدنی حاوی براده‌های طلا به وی داده شده است.»
از چارچوب سم‌شناختی، این امر تا چه حد ممکن است؟ طلا عنصری تقریباً فاقد قدرت کنش شیمیایی بوده و یکی از کاربردهای مهم آن در دندانپزشکی است.
این ماده در حضور یک عامل اکسیدکننده قوی، در اسید هیدروکلریک متمرکز یعنی (در نسبت ۳ به ۱ اسید هیدروکلریک متمرکز و نیتریک اسید متمرکز) حل می‌شود.
هیدروکلریک اسید در معده‌ی انسان نه تمرکز یافته است و نه در حضور یک ماده‌ی اکسیدکننده‌ی قوی قرار دارد.
اگر پودر جامد ماده‌ی سمّی که [امام] حسن [ع] بلعیده است، فقط شبیه به براده‌های طلا باشد، ماهیت واقعی سم چه می‌تواند باشد؟ برای پاسخ دقیق به این سؤال بهتر است منبع جغرافیایی سم مشخص شود.
متنی که در مقدمه به آن اشاره شد می‌گوید کنیز آزادشده‌ی [امام] حسن [ع] نیز مسموم شده است. این نشان می‌دهد نقشه‌ی مسمومیت [امام] حسن [ع] ریشه در یک حسادت زنانه داشته است. [۱]
درخواست معاویه از امپراتور بیزانس
خلیفه که در دمشق مستقر بود برای از بین بردن [امام] حسن [ع] به امپراتور بیزانس نامه نوشت و از او یک نوشیدنی سمّی درخواست کرد. امپراتور در ابتدا امتناع کرد.
اما بعداً با شرط و شروط پذیرفت. پذیرش مشروط امپراتور که در این سند ذکر شده با خصومت بین اعراب و بیزانسی‌ها در سال ۶۶۹ (سال مرگ [امام] حسن) هم‌خوانی دارد؛ همان زمانی که یک امپراتور باانرژی به‌نام کنستانتین چهارم بر بیزانس حاکمیت داشت.
در سال ۶۶۸ (یک سال قبل از فوت [امام] حسن) سرزمین اصلی امپراتوری بیزانس تقریباً همین ترکیه کنونی بود. در غرب ترکیه امروزی بیش از ۵۰ معدن وجود دارند که حاوی جیوه هستند.
جیوه که از سنگ معدن اصلی آن یعنی سینابار (سولفید جیوه با فرمول HgS) گرفته می‌شود از ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مدیترانه برای استخراج فلزات با استفاده از ملغمه استفاده می‌شده است.
این عنصر هیچ عملکرد زیستی شناخته‌شده‌ای ندارد، اما حاوی تاریخچه‌ی مفصلی در مورد اثرات سمّی است. برای مثال کلراید جیوه HgCl۲ که احتمالاً اولین‌بار در قرن دهم میلادی به وسیله‌ی کیمیاگران عرب ساخته شده است .
به‌عنوان یک سم خطرناک به‌صورت گسترده در قرون وسطی استفاده می‌شد. آیا معادن جیوه در غرب ترکیه حاوی نوعی از جیوه هستند که شبیه به طلا باشد؟
علایم موجود در گزارشهای تاریخی
گفته شده [امام] حسن [ع] خون استفراغ کرده است. این امر شناخته شده که اثرات خورنده کالومل بر روی لوله گوارشی موجب آسیب و تحریک مری می‌شوند.
. متون برجامانده همچنین می‌گویند که ایشان، کبد خود را استفراغ کرده است. کبد واژه‌ای عربی هم به‌معنی جگر و هم به‌معنی درون است. اگر مری زخم شود باید انتظار مقداری خونریزی را داشت.
وقتی این خون به معده برسد تجزیه شده و می‌تواند لخته ببندد. این امر اغلب موجب استفراغ ماده‌ای می‌شود که ظاهری شبیه به تفاله قهوه دارد. این استفراغ خون، هماتمسیس نامیده می‌شود.
چ و معمولاً در اثر التهاب مری، زخم‌های دارای خونریزی و برخی سرطان‌ها بروز می‌کند. با توجه به این‌که آگاهی از بدن انسان در قرن هفتم میلادی به اندازه‌ی امروز نبود از تعبیر عربی عوامانه‌ی کبد برای اشاره به لخته‌های خونی استفراغ‌شده، استفاده شده است. در واقع در برخی از مناطق روستایی جهان عرب هم‌چنان گفته می‌شود:
«جگرم پاره و تکه‌تکه شد.» (کبدی متقطعه) در چند متن قدیمی آمده که [امام] حسن [برای تفهیم به دیگران] گفته که قطعات کبدش را دارد استفراغ می‌کند.
این قطعات می‌توانسته‌اند خون‌های لخته‌شده در جریان استفراغ باشند که به‌خاطر رنگ و بافت شبیه به تفاله قهوه، به قطعات کبد یا اندام‌های داخلی شباهت داشته‌اند.
آسیب کبدی یکی دیگر از آثار ذکرشده‌ی مسمومیّت جیوه‌ای ناشی از مصرف کالومل است که در اثر رسوب توده‌های جیوه در سیستم وریدی پورتال کبدی اتفاق می‌افتد. کبد، ارگانی برای تصفیه و دارای مویرگ‌هایی سینوسی است.
این نوع مویرگی، بزرگترین روزنه‌ها را دارد و تنها نوعی است که اجازه‌ی تبادل گلبول‌های قرمز خون از طریق منافذشان را می‌دهد.
گفته شده [امام] حسن [ع] خون استفراغ کرده است. این امر شناخته شده که اثرات خورنده کالومل بر روی لوله گوارشی موجب آسیب و تحریک مری می‌شوند.
متون برجامانده همچنین می‌گویند که ایشان، کبد خود را استفراغ کرده است. کبد واژه‌ای عربی هم به‌معنی جگر و هم به‌معنی درون است.
اگر مری زخم شود باید انتظار مقداری خونریزی را داشت. وقتی این خون به معده برسد تجزیه شده و می‌تواند لخته ببندد. این امر اغلب موجب استفراغ ماده‌ای می‌شود که ظاهری شبیه به تفاله قهوه دارد.
این استفراغ خون، هماتمسیس نامیده می‌شود و معمولاً در اثر التهاب مری، زخم‌های دارای خونریزی و برخی سرطان‌ها بروز می‌کند.
با توجه به این‌که آگاهی از بدن انسان در قرن هفتم میلادی به اندازه‌ی امروز نبود از تعبیر عربی عوامانه‌ی کبد برای اشاره به لخته‌های خونی استفراغ‌شده، استفاده شده است. در واقع در برخی از مناطق روستایی جهان عرب هم‌چنان گفته می‌شود:
«جگرم پاره و تکه‌تکه شد.» (کبدی متقطعه) در چند متن قدیمی آمده که [امام] حسن [برای تفهیم به دیگران] گفته که قطعات کبدش را دارد استفراغ می‌کند.
این قطعات می‌توانسته‌اند خون‌های لخته‌شده در جریان استفراغ باشند که به‌خاطر رنگ و بافت شبیه به تفاله قهوه، به قطعات کبد یا اندام‌های داخلی شباهت داشته‌اند.
آسیب کبدی یکی دیگر از آثار ذکرشده‌ی مسمومیّت جیوه‌ای ناشی از مصرف کالومل است که در اثر رسوب توده‌های جیوه در سیستم وریدی پورتال کبدی اتفاق می‌افتد. کبد، ارگانی برای تصفیه و دارای مویرگ‌هایی سینوسی است.
این نوع مویرگی، بزرگترین روزنه‌ها را دارد و تنها نوعی است که اجازه‌ی تبادل گلبول‌های قرمز خون از طریق منافذشان را می‌دهد.
امام حسن علیه السلام چگونه و به دست چه کسانی مسموم شده است؟
ابتدا اشاره ای به زندگی نامه جعده همسر امام حسن علیه السلام می پردازیم.
جعده بنت اشعث کیست؟
جَعده (زنده در ۵۰ق) دختر اشعث بن قیس کندی و همسر امام حسن مجتبی(ع) است که به تحریک معاویه بن ابی‌سفیان، امام حسن(ع) را مسموم کرد و به شهادت رساند. او از امام حسن(ع) صاحب فرزندی نشد.
بنا به گزارش منابع تاریخی، جعده با نیرنگ پدرش به ازدواج امام حسن(ع) درآمد. او در برابر هدیه مالی و وعده ازدواج با یزید بن معاویه از سوی معاویه امام حسن(ع) را مسموم کرد.
اما معاویه به وعده خود وفا نکرد و او پس از شهادت امام حسن(ع) به ازدواج یعقوب بن طلحه بن عبیدالله درآمد.
نام و نسب
جعده از خاندان اشعث و قبیله کِنده بود: پدرش اشعث بن قیس کندی از چهره‌های مشهور صدر اسلام و مادرش ام فروه، خواهر ابوبکر بوده است.[۲]
اسامی دیگر جعده
بنا بر نقل ابوالفرج اصفهانی [۳]نام‌های سکینه، عایشه و شَعْثاء نیز برای او گزارش شده اما وی نام صحیح او را جعده دانسته است.
تاریخ ولادت و وفات جعده
از تاریخ ولادت و وفات او اطلاعی در منابع نیامده است.
پدر و مادر جعده
پدرش، أشْعَث بن قَیس کِنْدی (متوفی ۴۰ یا ۴۱)، از مشاهیر نخستین دهه‌های صدر اسلام و مادرش، اُمّ فَرْوَه، خواهر ابوبکر بود. [۴]
آزاد شدن اشعث بدست ابوبکر
هنگام اسیرشدن أشعث در واقعه رِدَّه در سال یازدهم هجرت، ابوبکر او را آزاد کرد و خواهر خود را به ازدواج او در آورد[۵]
– کیفیت ازدواج جعده با امام حسن
به نوشته بلاذری [۶] ، جعده با نیرنگ پدرش به ازدواج امام حسن مجتبی علیه‌السلام در آمد.گزارش ابن‌عساکر از این ماجرا، می‌رساند که او زنی زیبا بوده است. [۷]
فرزندان جعده از امام حسن
در منابع، فرزندی از جعده برای امام حسن گزارش نشده است.
نقش جعده در شهادت رساندن امام حسن
عموم منابع از نقش جعده در به شهادت رساندن امام حسن یاد کرده‌اند. [۸]
در بیشتر منابع شیعی آمده است که معاویه با وعده مالِ بسیار و ازدواج با یزید، جعده را تطمیع کرد تا شوهرش، امام حسن، را زهر دهد و او نیز چنین کرد و بر اثر آن امام به شهادت رسید [۹]به گزارش طبرِسی [۱۰]
معاویه زهر را برای جعده فرستاده بوده است.
ناکامی جعده در ازدواج با یزید
پس از کارگرافتادن زهر، معاویه به وعده مالی که به جعده داده بود وفا کرد، ولی به ازدواج او با یزید رضایت نداد[۱۱]
و به او گفت که می‌ترسد فرزندش، یزید، را نیز مانند حسن بن علی به قتل برساند. [۱۲]
بنا به نقل بعضی از منابع، سم دادن جعده به امام حسن علیه‌السلام، به تحریک و دستور یزید بن معاویه بوده است. [۱۳]
نفرین امام حسن به جعده
جعده پس از زهر دادن به امام حسن علیه‌السلام، مورد لعن و نفرین حضرت قرار گرفت. [۱۴]
قصیده نجاشی در نکوهش جعده
شاعر شیعی، قیس بن عمرو بن مالک، معروف به نجاشی (متوفی ح ۴۰)، در نکوهش جعده قصیده‌ای سروده است. [۱۵]
علت مسموم کردن امام حسن توسط جعده
به گزارش سَخاوی [۱۶] به نقل از ابن‌عبدالبرّ، جعده به سبب کینه‌ای که به امام حسن داشت، او را مسموم کرد و این دشمنی با خاندان علی علیه‌السلام در میان خانواده‌اش نیز وجود داشت، چنانکه در روایتی از امام صادق علیه‌السلام به آن اشاره شده است. [۱۷]
– همسران وفرزندان جعده بعداز امام حسن
جعده پس از امام حسن مجتبی علیه‌السلام دو بار ازدواج کرد.
یعقوب بن طلحه بن عبیداللّه
نخست با یعقوب بن طلحه بن عبیداللّه [18]که برای او سه پسر به نام‌های اسماعیل، اسحاق و ابوبکر به‌دنیا آورد، اسماعیل و اسحاق به هنگام حیات پدر از دنیا رفتند [۱۹]
عباس بن عبداللّه بن عباس
دومین بار پس از کشته شدن یعقوب بن طلحه (متوفی ۶۳) در واقعه حَرّه [20]، با عباس بن عبداللّه بن عباس (فرزند ارشد ابن عباس مشهور) ازدواج کرد و برای او پسری به نام محمد و دختری به نام قَریبه به دنیا آورد که از این دو نیز نسلی باقی نماند. [۲۱]
در گزارش‌ها آمده که قریشیان به هنگام مشاجره با فرزندان جعده، آنان را «بَنی مُسِمَّهِ الازْواج» (فرزندان زنی که همسرانش را مسموم می‌کند) خطاب می‌کردند. [۲۲]
چرا معاویه امام حسن(ع) را به شهادت رساند؟
معاویه مى دانست که با وجود امام حسن(علیه السلام) نمى تواند به سادگى به اهداف شوم دراز مدّت خویش و تثبیت خلافت در خاندان اموى دست یابد;
مخصوصاً که در پیمان نامه صلح او با امام مجتبى(علیه السلام) آمده بود که معاویه پس از خویش، کسى را براى خلافت معرّفى نکند و کار آن را به مسلمین بسپارد. [۲۳]
از این رو، معاویه براى برداشتن موانع از سر راه خویش و هموار ساختن سلطنت یزید فاسد، دست به جنایت دیگرى زد و امام مجتبى(علیه السلام) را به شهادت رساند.
ولى براى در امان ماندن از پى آمد چنین جنایت بزرگى، مخفیانه و با مسموم ساختن آن حضرت، به چنین عملى اقدام کرد.
مطابق نقل جمعى از مورّخان شیعه و سنّى، معاویه به همسر امام حسن(علیه السلام) که دختر اشعث بن قیس[۲۴] بود، پیام داد که اگر وى حسن بن على(علیه السلام) را مسموم سازد، او را به همسرى پسرش یزید درخواهد آورد.
معاویه براى جلب اعتماد «جعده دختر اشعث» مبلغ یکصد هزار درهم نیز براى وى فرستاد. دختر اشعث نیز پذیرفت که همسر خود حضرت امام مجتبى(علیه السلام) را مسموم سازد و به شهادت برساند (هر چند معاویه، وى را هرگز به همسرى یزید در
نیاورد!). [۲۵]
مورّخ معروف «ابوالفرج اصفهانى» مى نویسد: معاویه مى خواست براى فرزندش یزید از مردم بیعت بگیرد; ولى وجود امام حسن(علیه السلام) و سعد بن ابى وقّاص کار را براى او مشکل مى ساخت، از این رو، هر دوتن را مسموم ساخت. [۲۶]
تأسّف بارتر آن که، وقتى خبر شهادت امام حسن(علیه السلام) به شام رسید، معاویه و دیگر درباریان جنایتکارش خوشحال شدند و به سجده افتادند. [۲۷]
به هر حال، تردیدى نیست که معاویه براى رسیدن به اهداف شوم خود، سعى مى کرد همه موانع را از سر راه خود بر دارد و مسیر را براى «خلافت موروثى آل امیه» هموار سازد که یکى از موانع مهمّ، حضور امام حسن مجتبى(علیه السلام) با آن همه شایستگى ها و عظمت فردى و خانوادگى بود.
از این رو، دست خود را به این جنایت عظیم آلوده ساخت و به واسطه زنى دنیاپرست ـ به خیال خویش ـ به هدفش نائل شد. [۲۸]
نحوه مسمومیت امام حسن علیه السلام در روایات
اشعث و جعده هر دو قاتل
ثقه الاسلام کلینی با سند خود از امام صادق روایت کرده، که گفت: «اشعث بن قیس» در خون امیرالمؤمنین (ع) شرکت جست، دخترش «جعده»، امام حسن (ع) را مسموم کرد و پسرش «محمد» در خون امام حسین «ع» شرکت نمود. [۲۹] .
جعده و مسموم کردن امام حسن و کنیز
کلینی باز به نقل از ابوبکر حضرمی، آورده است:جعده، دختر اشعث بن قیس کندی، حسن بن علی (ع) را مسموم کرد. به کنیز امام (ع) نیز زهر داده بود.
ولی وی زهر را بالا آورد، اما امام حسن (ع) زهر را در جگر داشت تا این که جگرش، ورم کرد و شهید شد. [۳۰] .
وعده معاویه به جعده
کلینی در جای دیگری نوشته است: گفته می شود که زنش جعده (دختر اشعث بن قیس کندی) او را مسموم کرد. معاویه برای وی پیام فرستاده بود که اگر برای کشتن حسن (ع) حیله ای بیندیشی، صد هزار درهم برای تو می فرستم و تو را به همسری یزید، درخواهم آورد.
و همین امر، وی را برانگیخت تا او را مسموم کند. وقتی امام حسن (ع) مسموم شد، معاویه به مالی که وعده داده بود وفا کرد و برای او پیام فرستاد که ما زندگی یزید را دوست داریم و گرنه به قول خود درباره ی ازدواج تو با او، وفا می کردیم. [۳۱] .
مسموم کردم امام حسن علیه السلام با زهر
ابوالحسن مسعودی نوشته است: وفات امام حسن (ع) با زهر بود. [۳۲] .
مسمومیت امام حسن (ع) از منظر امام سجاد علیه السلام.
مسعودی باز به نقل از امام صادق (ع) از پدرش امام باقر (ع) از جدش امام علی بن الحسن بن علی بن ابیطالب – که رضوان خدا، ارزانی آنان باد، روایت کرده که امام سجاد (ع) گفت:
وقتی عمویم، حسن [بن علی (ع)] مسموم شده بود، پدرم حسین (ع) به نزد وی آمد.[امام حسن (ع)]، برای رفع حاجت بلند شد. چون برگشت، گفت:
من، چندین بار مسموم شده ام و هرگز مثل این بار، مسموم نشده بودم. پاره ای از کبد خود را بیرون انداختم و آن را با چوبی که در دست داشتم، زیر و رو کردم.
حسین (ع) به او گفت: برادرم! چه کسی، تو را مسموم کرد؟
گفت: منظورت از این پرسش چیست؟ اگر همان کسی باشد که من گمان می برم، خدا به حسابش خواهد رسید و اگر کسی جز او باشد، دوست ندارم به خاطر من بی گناهی بازداشت شود.
پس از آن سه روز بیشتر نگذشت که تا وفات کرد. رضوان خدا، ارزانیش باد. [۳۳] .
طعنه به جعده بعد از شهادت امام حسن مجتبی(ع)
شیخ مفید با واسطه از مغیره، روایت کرده است که گفت: معاویه، برای جعده، دختر اشعث بن قیس پیغامی فرستاد که من، تو را به همسری پسرم یزید، درمی آورم به شرط این که تو امام حسن (ع) را مسموم کنی و صد هزار درهم نیز برای او فرستاد.
او هم این کار را انجام داد و امام حسن (ع) را مسموم کرد. معاویه، مال را به او داد، ولی او را به همسری یزید درنیاورد، بلکه مردی از خاندان طلحه جایگزین یزید گردید.
و آن مرد از جعده دارای فرزند شد و هنگامی که بین آنان و قریش، بگو مگو می شد، قریش به آنان طعنه می زدند و می گفتند: ای فرزندان زنی که مسموم کننده ی شوهران است! [۳۴] .
شرایط جسمی امام حسن علیه السلام. بعد از مسموم شدن
شمس الدین محمد ذهبی نقل کرده است:
ابوعوانه از مغیره و او از ام موسی، روایت کرد: جعده دختر اشعث بن قیس، امام حسن (ع) را مسموم کرد. او بیمار شد. بطوری که در حدود چهل روز، پیوسته، طشتی را برای او می نهادند و طشتی دیگر برداشته می شد. [۳۵] .
فرسنتادن زهر توسط معویه
ابن عبدالوهاب آورده است: علت این که ابومحمد حسن بن علی (ع) این دنیا را ترک گفت و به جهان کرامت کوچید، بنا به اخباری که رسیده است.
این است که «معاویه» به جعده (دختر اشعث) زن امام حسن (ع)، ده هزار دینار و مزرعه ها و املاک زیادی از دره های روستای سوراء عراق و روستای کوفه، بخشید و زهری را برای او فرستاد.
او هم آن را در غذا ریخت و پیش امام حسن (ع) نهاد. امام (ع) گفت: همه از خداییم و به سوی او بازخواهیم گشت و سپاس خدای متعال را که به دیدار محمد (ص)، سرور رسولان و پدرم، سرور اوصیا و مادرم، بزرگ بانوی جهان و عموهایم، جعفر طیار و حمزه سیدالشهدا(ع) در بهشت، می پیوندم. [۳۶] .
همکاری پادشاه روم و معاویه درشهادت امام حسن علیه السلام.
ابومنصور احمد بن علی طبرسی به واسطه ی اعمش از سالم بن ابی الجعد، نقل کرده که گفت: مردی از طایفه ی ما به من خبر داد که پیش حسن بن علی (ع) رفتم و گفتم: ای فرزند رسول خدا! ما را سرافکنده کردی و ما جماعت شیعه را بندگان [بنی امیه] ساختی تا این که مردی با تو نماند.
گفت: چرا چنین شد؟
گوید که گفتم: برای این که خلافت را به این گردنکش و ستمگر، واگذار کردی. گفت: به خدا سوگند! من کار را به وی نسپردم، مگر آنگاه که تنها و بی کس ماندم.
و اگر یار و انصاری می یافتم، شب و روزم با وی می جنگیدم تا خدای متعال، میان من و او حکم کند. اما من اهل کوفه را شناختم و آنان را آزمایش کردم و «تبهکاران» آنان به دردم نمی خوردند، زیرا آنان نسبت به گفتار و کردار خود، وفادار و متعهد نیستند؛
چرا که آنها پیوسته پراکنده اند. به ما می گویند: دلهای ما با شما است، در حالی که شمشیرهایشان، علیه ما کشیده شده است.
آن مرد می گوید: امام حسن (ع) در حالی که با من سخن می گفت، خون از گلویش سرازیر شد.پس طشتی خواست که جلویش نهاده شد و با خونی که از سینه اش بیرون می ریخت، پر شد.
به او گفتم: ای پسر رسول الله (ص)! این چیست؟ تو را در رنج و عذاب می بینم؟!
گفت: آری! آن مرد بسیار ستمگر و گردنکش، کسی را فریب داد تا مرا مسموم ساخت. زهر به کبدم رسیده است و همانطور که می بینی، پاره های آن، بیرون می ریزد.
گفتم: آیا مداوا نمی کنی؟
گفت: بیشتر، دوبار مرا مسموم کرده بود و این، بار سوم است که دارویی برای آن نمی یابم. به من گزارش رسیده است که وی [معاویه] به پادشاه روم نامه ای نوشته و از او خواست که برایش شربتی از زهر کشنده بفرستد.
پادشاه روم به وی، نوشته بود: که در دین ما روا نیست که ما در کشتن کسی که با نمی جنگد، دستی داشته باشیم.
معاویه در جوابش نوشت: این پسر همان مردی است که در سرزمین تهامه، سر به شورش برداشته بود و اینک شورش کرده است،
ملک پدرش را می خواهد و من می خواهم کسی را تدارک ببینم تا با این زهر او را مسموم کند تا شهرها و مردم را از وجود او آسوده سازد. او همچنین تحفه ای و هدیه هایی را به سوی وی گسیل داشت.
تا این که پادشاه روم شربتی را که با زهر تدارک دیده شده بود، پس از آن که شروطی را با وی در میان گذاشت، برای او فرستاد و مرا با آن مسموم ساخت. [۳۷] .
بد عهدی معاوبه با قاتل امام حسن علیه السلام
طبرسی بازآورده است: روایت شده است که معاویه زهر را به زن حسن بن علی (ع) یعنی جعده دختر اشعث داد و به وی گفت: او را مسموم کن! وقتی که مرد، تو را به همسری پسرم (یزید) درخواهم آورد.
وقتی که مسمومش کرد و امام (ع) بدرود زندگی گفت، آن زن نفرین شده، پیش معاویه ی ملعون آمد و گفت: مرا به نکاح یزید درآور! معاویه گفت: دور شو! زنی که با حسن بن علی علیهماالسلام نسازد، با پسر من یزید نیز نخواهد ساخت. [۳۸] .
روایت است که: چون روز قیامت فرارسد، فاطمه (س) به محشر درآید، در حالی که دست راستش، در دست حسن (ع) و دست چپش، در دست حسین (ع) است و بر روی کتف راستش، پیراهن زهرآلود حسن (ع) و کتف چپش، پیراهن آغشته به خون حسین (ع) قرار دارد و با صدای بلند می گوید:
پروردگارا! میان من و کسانی که فرزندانم را کشته اند حکم کن! خدای متعال نیز به شعله های سرکش آتش می فرماید: آنها را بگیرند و در زنجیر کنید، ستمگران بزودی بدانند که به کدام بازداشتگاهی برگردانده شوند. چه زیبا گفته است:
لا بد ان ترد القیامه فاطم
و قمیصها بدم الحسین ملطخ
ویل لمن شفعاؤه خصماؤه
و الصور فی حشر الخلائق ینفخ [۳۹] .
ناگزیر فاطمه (س) در حالی که پیراهنش، آغشته به خون حسین (ع) است، به عرصه ی محشر خواهد آمد. آن روز که برای حشر خلایق، صور اسرافیل دمیده شود، وای به حال آنان که شفاعت کنندگانشان، دشمنانشان باشند!.
نتیجه:
بنا بر منابع تاریخی، جعده امام حسن(ع) را مسموم کرد و بر اثر همین مسمومیت به شهادت رسید. به گفته شیخ مفید، معاویه پس از آنکه تصمیم گرفت .
برای ولایتعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جعده فرستاد و به او وعده داد که در قبال مسموم کردن شوهرش، او را به ازدواج یزید درخواهد آوردهرچند از برخی منابع نقل شده که جعده به سبب کینه‌ای که از امام حسن(ع) داشت او را مسموم کرد.
اما مادلونگ اسلام‌شناس آلمانی(زاده ۱۳۰۹ش) معتقد است تلاش معاویه برای ولایتعهدی یزید، روایات مسموم شدن امام حسن به تحریک معاویه و به دست جعده را تایید می‌کند.
بنا بر روایتی که قطب راوندی نقل کرده، امام حسن(ع) پس از نوشیدن شربت مسموم، جعده را لعن و نفرین کرد. همچنین قیس بن عمرو بن مالک معروف به نجاشی از شاعران شیعی در نکوهش جعده، قصیده‌ای را سروده است.
این واقعیت که نه کالبدشکافی و نه تحقیق قانونی به‌وسیله‌ی مقامات آن زمان صورت نپذیرفته است، مانع از بررسی اسناد به‌جامانده از شاهدان عینی نمی‌شود.
حقایق کانی‌شناختی، پزشکی و شیمیایی از این فرضیه حمایت می‌کنند که مرگ [امام] حسن [ع] در اثر مسمومیت با کلراید جیوه کالومل صورت گرفته است.
این فرضیه‌ی کالبدشناسانه با این انگاره‌ی تاریخی ذکرشده در مستندات تاریخی انطباق دارد که می‌گوید: [امام] حسن [ع] به‌وسیله‌ی جعده، به تحریک خلیفه و با مشارکت امپراتور بیزانس مسموم شده است.
پی نوشت:
۱.ا ین مطلب تحت تأثیر شایعاتی است که ادعا می‌کنند امام حسن (ع) دائماً با زنان مختلف ازدواج می‌کرد و سپس آنها را طلاق می‌داد
۲.ابن اعثم، کتاب الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۶۸.
۳. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطّالبیین، ج۱، ص۳۱، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
۴. ابن‌سعد، طبقات (لیدن)، ج۸، ص۱۸۱.
۵. محمد بن عمر واقدی، کتاب الرِدَه، ج۱، ص۳۱۹، چاپ محمود عبداللّه ابوالخیر، عمان.
۶. احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۶۹، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
۷.حمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۹، ص۱۳۹، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
۸.ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطّالبیین، ج۱، ص۳۱، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
۹.محمد بن محمدمفید، الارشاد فی معرفه حجج اللّه علی‌العباد، ج۲، ص۱۶، قم ۱۴۱۳.
۱۰. احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۱۳، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
۱۱. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطّالبیین، ج۱، ص۴۸، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
۱۲.مسعودی، مروج (بیروت)، ج۳، ص۱۸۲.
۱۳.ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۱۴. سعید بن هبه اللّه قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۴۲، قم ۱۴۰۹.
۱۵. مسعودی، مروج (بیروت)، ج۳، ص۱۸۲.
۱۶.محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه، ج۱، ص۲۸۳، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱۷. کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۶۷.
۱۸. احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۹، ص۱۳۹، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
۱۹. ابن‌سعد، طبقات (لیدن)، ج۵، ص۱۲۳.
۲۰. ابن‌سعد، طبقات (لیدن)، ج۳، قسم ۱، ص۱۵۲.
۲۱. ابن‌سعد، طبقات (لیدن)، ج۵، ص۲۳۱.
۲۲.ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطّالبیین، ج۱، ص۴۸، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
۲۳ . مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۳۸ و بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۶۵. (البتّه مطابق نقل ابن قتیبه در «الامامه و السیاسه» جلد ۱، صفحه ۱۸۴، معاویه تعهّد کرده بود که پس از مرگش، خلافت به امام حسن(علیه السلام)منتقل شود. در این صورت انگیزه معاویه براى به شهادت رساندن آن حضرت، روشن تر است. همین انگیزه را علاّمه امینى در الغدیر، ج ۱۱، ص ۹، از ابوالفرج اصفهانى نویسنده کتاب «مقاتل الطالبیین» نقل مى کند; ابن عبدالبرّ نیز در استیعاب، ج ۱، ص ۴۳۸ و ۴۳۹ مى نویسد: امام حسن(علیه السلام) با وى شرط کرده بود که خلافت پس از معاویه، در اختیار او قرار گیرد).
۲۴. براى آگاهى از زندگى و سابقه اشعث، رجوع کنید به: پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج ۱، ص ۶۴۴ به بعد (ذیل خطبه نوزدهم).
۲۵. رجوع کنید به: کتاب هاى معتبر تاریخى از شیعه و سنّى; مانند: ارشاد مفید، ص ۳۵۶ و ۳۵۷; مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۷-۴۹; بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۴۷; تاریخ الخلفاء سیوطى، ص ۲۱۴; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۶، ص ۲۹; مختصر تاریخ دمشق، ج ۷، ص ۳۹; تذکره الخواص سبط بن جوزى، ص ۱۹۱ و ۱۹۲. ابن عبدالبر نیز در استیعاب، ج ۱، ص ۴۴۰ در شرح حال امام حسن(علیه السلام)مى نویسد: گروهى گفته اند که آن زن به دسیسه معاویه و پولى که براى وى فرستاد، آن حضرت را مسموم ساخت (وَ قَالَتْ طائِفَهٌ: کَانَ ذَلِکَ مِنْهَا بِتَدْسِیسِ مُعاوِیَهَ إِلَیْهَا وَ مَا بَذَلَ لَهَا فِی ذلِکَ).
۲۶ . مقاتل الطالبیین، ص ۴۸.
۲۷ . الامامه و السیاسه، ج ۱، ص ۱۹۶; عقد الفرید، ج ۴، ص ۳۶۱ و مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۹.
۲۸. گرد آوری از کتاب: عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، ص۱۸۶.
۲۹.الکافی، ج ۸ ص ۱۶۷.
۳۰.همان، ج ۱ ص ۴۶۲ ح ۲۳.
۳۱. مروج الذهب، ج ۳ ص ۵.
۳۲.مروج الذهب، ج ۳ ص ۴.
۳۳.همان.
۳۴. ارشاد، ص ۱۹۲.
۳۵. سیر اعلام النبلاء، ج ۳ ص ۲۷۴.
۳۶. عیون المعجزات، صص ۶۶ -۶۵.
۳۷. الاحتجاج، ص ۲۹۱.
۳۸. همان، ص ۲۹۲.
۳۹.احقاق الحق، ج ۲۷ ص ۴۳۱.