واکاوی شبهه خودآزاری و اضرار در پیاده روی اربعین
زیارت قبور اولیای دین و به خصوص معصومان (علیهم‌السّلام) مورد سفارش پیشوایان دین است. در این میان، سفارش ویژه بر زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) شده است.
از جمله، زیارت سیدالشهداء در سالروز اربعین حسینی است که در روایت امام صادق و امام عسکری (علیه‌السلام)، بدان سخن رفته است. [۱]
سالیان زیادی است که شیعیان در ایام اربعین حسینی با پای پیاده به زیارت آن حضرت مشرف می‌شوند. این مساله با همه بازتاب‌های مثبتی که به همراه دارد، گاهی شبه‌هایی را نیز به دنبال داشته است.
مثل این مورد که زیارت امام حسین(ع) همواره با خطر، سختی و خوف بوده و چندین بار زائران حضرت در کنار قبر مطهرشان کشته، حبس و شکنجه شده و قبور شهدا ویران گردیده است.
و اینکه آیا این پیاده روی اضرار نیست ؟ زیرا ضرر زدن به جسم و آسیب رساندن به سلامتی و نقص عضو، که در شرع، منع شده و حرام است.
آیا پیاده روی اربعین با معیارهای عقلانی و عرفی مصداق ضرر و خود آزاری حساب نمی شود؟
جهت پاسخ به این نوع سوالات باید ثابت کنیم چه دلیلی بر استحباب زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده، از سوی شرع مقدس وجود دارد؟ این نوشتار به دنبال پاسخ از این شبهه است.
پاسخ به شبهه اضرار
اضرار یعنی ضرر زدن به جسم و آسیب رساندن به سلامتی و نقص عضو، که در شرع، منع شده و حرام است. تا کنون دیده نشده است افرادی که به پیاده‌روی اربعین می‌روند.
از این ناحیه ضرری به آنها رسیده باشد یا کسی به سبب پیاده‌روی ضرر دیده باشد. صرفِ پیاده‌روی مصداق اضرار نیست. اتفاقاً بسیاری افراد در خاطرات خود گفته‌اند.
این بهترین سفری است که تاکنون تجربه کرده‌اند. چه بسا بسیاری از مشکلات روحی و جسمی در این راه و پیاده‌روی درمان شده است. از نظر علمی نیز پیاده‌روی بهترین ورزش است.
و هرگز از نظر پزشکی منعی از نفس پیاده‌روی نشده بلکه بسیاری از امراض به این وسیله درمان می‌شود؛ بنابراین مصداق اضرار صدق نمی‌کند. از نظر شرعی اضرار به نفس حرام است،.
از طرفی در سیره اهل بیت(ع) نیز هست که پیاده به زیارت خانه خدا رفته باشند. در سیره امام حسن(ع) گزارش شده که ۲۵ بار پیاده به سفر حج رفتند.
در سیره امام حسین(ع) نیز آمده ۲۵ بار پیاده به زیارت خانه خدا رفتند. در سیره فقها و علمای سلف و صالحان و مؤمنان از مجاوران کربلا و نجف نیز این سیره حسنه، کنش ارزشمند و هنجار پسندیده و اصلاحگر وجود داشته است.
پاسخ به شبهه خود آزاری
خود آزاری به عملی گفته می‌شود که حاصل آن زیان به نفس، شکنجه، اذیت و اضرار نفس است که عمل غیر عقلایی و نابخردانه شمرده می‌شود.
بر اساس هیچ یک از معیارهای عقلانی و عرفی پیاده‌روی مصداق خودآزاری نیست؛ بلکه فایده‌ها و محسنات فراوانی در سلامتی انسان دارد.
پزشکان از قدیم برای معالجه بعضی بیماری‌ها پیاده‌روی را به بیماران تجویز می‌کردند. خودآزاری در جایی معنا دارد که طرف مجبور باشد به خاطر شرایط خاص، خود را به رنج و اذیت وادارد.
تا به مقاصد مادی و امیال خاص برسد، مثل اینکه شرط بندی کند وزن سنگینی حمل کند و از این راه به مقاصدی برسد. در حالی‌که پیاده‌روی اربعین هرگز با این مفاهیم سازگار نیست.
زیرا پشتوانه اختیار و انتخاب عاشقانه دارد. هیچ یک از افرادی که در اربعین شرکت می‌کنند به اجبار در این وادی گام نگذاشته‌اند؛ بلکه همه از سر صدق، عشق، علاقه و شوق وافر به پیاده‌روی اقدام کرده‌اند.
برخی برای نیل به این مقصد بی‌صبرانه منتظر فصل اربعین‌اند تا بار دیگر در این همایش عظیم و بی‌مانند که حامل پیام‌های معرفتی عمیق است، شرکت کنند.
پس هیچ وقت نمی‌توان این عمل عاشقانه را که از روی میل و عشق انجام می شود و پاداش معنوی و جسمی بی شمار در پی دارد خودآزاری نامید.
آیا دلیلی بر استحباب زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده، از سوی شرع مقدس وجود دارد؟
سه دسته روایت در خصوص زیارت با پای پیاده وارد شده است.
۱- روایاتی که اجر و پاداش «قدم برداشتن» را بیان می کند که مصداق واضحی برای سفر پیاده است.
۲- جواز زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پیاده ی پیاده، از جمله در ایام اربعین حسینی است.
۳- روایاتی که ثواب پیاده‌روی در حالات خاص را بیان می‌کند.
که هر کدام را جداگانه اشاره خواهیم کرد.
۱- مشروعیت و ثواب زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده،
دسته نخست روایاتی است که ثواب هر قدم پیاده برای زیارت حضرت امام حسین (علیه‌السّلام) را بیان می‌کند؛ بر اساس این دسته از روایات، هر قدمی که در مسیر زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) برداشته می‌شود دارای اجر و پاداش است.
باید دانست واضح‌ترین مصداق واژه «خُطْوَهً» و مشتقاتش که در این مجموعه روایات به کار گرفته شده است، پیاده‌روی است.
از همین‌جا نتیجه حاصل می‌شود که زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده به‌طور مطلق، از جمله در ایام اربعین مطابق مضمون این دست روایات، مطلوب است.
در این مجموعه پاداش‌های متنوعی برای هر قدمی را که زائر بر می‌دارد، در نظر گرفته شده است. و این اختلافات می‌تواند به جهت اختلاف مراتب معرفت زائر و اموری از این قبیل باشد.
این روایات در منابع گوناگون از جمله در دو منبع کهن، کامل الزیارات و ثواب الاعمال، انعکاس دارند. در این بخش چند روایت از این مجموعه گزارش‌ها ارائه می‌گردد:
اهمیت و ثواب پیاده روی زیارت امام امام حسین
پیاده روی زائر امام حسین (ع) وماموریت فرشتگان
الحارث بن المغیره از امام صادق علیه‌السلام: فاذا هم الرجل بزیارته… فاذا خطا محوها اَبِی ره قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَینِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ عنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَهِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: اِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِکَهً مُوَکَّلِینَ بِقَبْرِ الْحُسَینِ ع فَاِذَا هَمَّ الرَّجُلُ بِزِیارَتِهِ اَعْطَاهُمْ ذُنُوبَهُ فَاِذَا خَطَا مَحَوْهَا ثُمَّ اِذَا خَطَا ضَاعَفُوا لَهُ حَسَنَاتِهِ فَمَا تَزَالُ حَسَنَاتُهُ تُضَاعَفُ حَتَّی تُوجِبَ لَهُ الْجَنَّهَ… [۲]
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: به راستی خداوند متعال فرشتگانی را بر مزار امام حسین (علیه‌السّلام) گمارده است پس هنگامی که کسی قصد زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) کند، خداوند گناهان او را به آن فرشتگان می‌دهد.
و چون آن فرد گام بر می‌دارد، فرشتگان گناهانش را پاک نمایند و چون دیگر بار گام بردارد، حسناتش را دو چندان کنند و پیوسته بر حسناتش بیفزایند تا بهشت بر او واجب گردد.
علامه مجلسی اول در مورد این روایت می‌نویسد: وفی القوی، عن الحرث بن المغیره عن ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق (علیهما‌السّلام) قال:ان لله ملائکه موکلین بقبر الحسین علیه السلام، فاذا هم الرجل بزیارته فاغتسل ناداه محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وسلم: یا وفد الله ابشروا بمرافقتی فی الجنه، وناداه امیر – المؤمنین (علیه‌السّلام): انا ضامن لقضاء حوائجکم ودفع البلاء عنکم فی الدنیا والآخره، ثمَّ اکتنفهم النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وسلم وعلی (علیه‌السّلام) عن ایمانهم وعن شمائلهم حتی ینصرفوا الی اهالیهم. [۳]
پیاده روی زائر امام حسین (ع) و ثبت حسنه و محو گناه
ابان بن تغلب از امام صادق (علیه‌السّلام): من زار الحسین (علیه‌السّلام) کتب الله له بکل خطوه…
حَدَّثَنِی اَبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ رَحِمَهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً عَنِ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِی بْنِ السُّحْتِ الْخَزَّازِ قَالَ حَدَّثَنَا حَفْصٌ الْمُزَنِی عَنْ عُمَرَ بْنِ بَیاضٍ عَنْ اَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ… مَنْ زَارَ الْحُسَینَ (علیه‌السّلام) کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ حَسَنَهً وَ مَحَا عَنْهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ سَیئَه. [۴]
ابان بن تغلب می‌گوید: امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود:: هر که امام حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کند، خداوند متعال در ازای هر قدم یک حسنه برای او می‌نویسد و در برابر هر قدمی که بر می‌دارد یک گناه از او محو می‌کند.
سدیر صیرفی از امام باقر (علیه‌السّلام): ما اتاه عبده فخطا خطوه…
حَدَّثَنِی اَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیرِی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِی عَنْ اَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ الْحَکَمِ النَّخَعِی عَنْ اَبِی حَمَّادٍ الْاَعْرَابِی عَنْ سَدِیرٍ الصَّیرَفِی قَالَ: کُنَّا عِنْدَ اَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام) فَذَکَرَ فَتًی قَبْرَ الْحُسَینِ (علیه‌السّلام) فَقَالَ لَهُ اَبُو جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام) مَا اَتَاهُ عَبْدٌ فَخَطَا خُطْوَهً اِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَسَنَهً وَ حَطَّ عَنْهُ سَیئَهً. [۵]
سدیر صیرفی می‌گوید: نزد امام باقر (علیه‌السّلام) بودیم، جوانی سخن از قبر امام حسین (علیه‌السّلام) به میان آورد، امام (علیه‌السّلام) فرمود:
بنده‌ای به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) نمی‌رود و قدمی بر نمی‌دارد مگر آنکه خداوند متعال برای او یک حسنه نوشته و یک گناه از او پاک می‌کند.
پیاده روی زائر امام حسین (ع) و ثبت هزارثواب و هزار درجه
عبدالله بن مسکان از امام صادق (علیه‌السّلام): ویکتب له بکل خطوه خطاها حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیرِی عَنْ اَبِیهِ عَنْ عَلِی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْبَصْرِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْاَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَینَ (علیه‌السّلام) مِنْ شِیعَتِنَا لَمْ یرْجِعْ حَتَّی یغْفَرَ لَهُ کُلُّ ذَنْبٍ وَ یکْتَبَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ خَطَاهَا وَ کُلِّ یدٍ رَفَعَتْهَا دَابَّتُهُ اَلْفُ حَسَنَهٍ وَ مُحِی عَنْهُ اَلْفُ سَیئَهٍ وَ تُرْفَعُ لَهُ اَلْفُ دَرَجَهٍ. [۶]
عبدالله بن مسکان از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند: هر یک از شیعیان ما که امام حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کند، پیش از آنکه برگردد، تمام گناهانش آمرزیده می‌شود.
و در ازای هر قدمی که بر می‌دارد و هر دستی که دابه (سواری) او بالا می‌برد، هزار ثواب نوشته می‌شود و هزار گناه از او پاک شده و هزار درجه به او داده می‌شود.
پیاده روی زائر امام حسین (ع) و ثواب یک حج و یک عمره
قدامه بن مالک از امام صادق (علیه‌السلام): من زار الحسین محتسبا… یکتب له بکل خطوه حجه
حَدَّثَنِی اَبِی وَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یحْیی الْعَطَّارِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیمَانَ النَّیسَابُورِی قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْیمَانِی عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یونُسَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (عَبْدِ الرَّحْمَنِ) عَنْ قُدَامَهَ بْنِ ملک (مَالِکٍ) عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَینَ مُحْتَسِباً لَا اَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا رِیاءً وَ لَا سُمْعَهً مُحِّصَتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ کَمَا یمَحَّصُ الثَّوْبُ بِالْمَاءِ فَلَا یبْقَی عَلَیهِ دَنَسٌ وَ یکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ حِجَّهٌ وَ کُلِّ مَا رَفَعَ قَدَماً عُمْرَهٌ. [۷]
قدامه بن مالک از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند: کسی که به امید اجر و ثواب و نه از روی تکبر و ریاء، به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) برود، گناهانش پاک می‌شود همان‌طور که لباس بوسیله آب پاک می‌گردد .
و در ازای هر قدمی که بر می‌دارد، ثواب یک حج به او داده می‌شود و هر گاه قدمش را از روی زمین بلند می‌کند، ثواب یک عمره به او برایش نوشته می‌شود.
پیاده روی زائر امام حسین (ع) و درخواست خداوند از زائر
بشیر الدهان از امام صادق (علیه‌السّلام): فله اذا خرج من اهله باول خطوه مغفره لذنوبه…اَبِی ره قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَینِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَهَ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
اِنَّ الرَّجُلَ لَیخْرُجُ اِلَی قَبْرِ الْحُسَینِ ع فَلَهُ اِذَا خَرَجَ مِنْ اَهْلِهِ بِاَوَّلِ خُطْوَهٍ مَغْفِرَهٌ لِذُنُوبِهِ ثُمَّ لَمْ یزَلْ یقَدَّسُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ حَتَّی یاْتِیهُ فَاِذَا اَتَاهُ نَاجَاهُ اللَّهُ فَقَالَ عَبْدِی سَلْنِی اُعْطِک. [۸]
بشیر دهان می‌گوید: امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: همانا فردی به قصد زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) از خانه‌اش خارج می‌شود، پس برای او در اولین گامی که بر می‌دارد، .
بخشش گناهانش خواهد بود سپس پیوسته به هر قدمی تقدیس می‌شود تا آنکه نزد آن حضرت می‌رود، در این هنگام خداوند متعال به او می‌فرماید: بنده من؛ از من بخواه تا به تو بدهم.
حَدَّثَنِی اَبُو الْقَاسِمِ عَنْ اَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَهَ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اِنَّ الرَّجُلَ لَیَخْرُجُ اِلَی قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام… [۹]
پیاده روی زائر امام حسین (ع) و بخشش و گناهان گذشته و آینده
ابان بن تغلب از امام صادق (علیه‌السّلام): من زار الحسین (علیه‌السّلام) کتب الله له بکل خطوه حسنه…
حدثنی ابی ومحمد بن الحسن رحمهم الله جمیعا، عن الحسین بن سعید، قال: حدثنا علی بن السخت الخزاز، قال: حدثنا حفص المزنی، عن عمر بن بیاض، عن ابان بن تغلب، قال: قال لی جعفر ابن محمد: یا ابان متی عهدک بقبر الحسین (علیه‌السّلام)، قلت: لا والله یا بن رسول الله مالی به عهد منذ حین، فقال: سبحان الله العظیم وانت من رؤوسا الشیعه تترک زیاره الحسین (علیه‌السّلام) لا تزوره، من زار الحسین (علیه‌السّلام) کتب الله له بکل خطوه حسنه ومحی عنه بکل خطوه سیئه وغفر له ما تقدم من ذنبه وما تاخر، یا ابان لقد قتل الحسین (علیه‌السّلام) فهبط علی قبره سبعون الف ملک شعث غبر، یبکون علیه وینوحون علیه الی یوم القیامه. [۱۰]
ابان بن تغلب گوید: امام صادق (علیه‌السّلام) به من فرمود‌ای ابان، آخرین بار کی به زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) رفتی؟ گفت:قسم به خدا ای پسر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مدت طولانی است که به زیارت حضرت نرفته‌ام! فرمودند:
سبحان الله العظیم! تو که از روسای شیعیان هستی زیارت امام حسین را ترک می‌کنی و حضرت را زیارت نمی‌کنی؟! هر کس حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کند خدا برای او در مقابل هر قدم حسنه‌ای نوشته و به هر قدم یک سیئه را پاک می‌کند.
و گناهان گذشته و آینده او را می‌آمرزد؛ ای ابان حسین (علیه‌السّلام) کشته شد پس هفتاد هزار ملک آشفته و غبار آلود بر کنار قبر او فرود آمده و تا روز قیامت بر او گریه و نوحه می‌کنند!
۲- روایات جواز پیاده روی بخصوص در ایام اربعین حسینی
این دسته از روایات به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده ترغیب می‌کند. دلالت و گویایی این سری روایات بقدری روشن است که مجالی برای توضیح نمی‌گذارد.
به همین دلیل، این دسته روایات به نوبه خود دلیل قابل قبولی برای جواز زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پیاده، از جمله در ایام اربعین حسینی به شمار می‌روند.
مطابق این روایات، زائر پیاده اجر فراوان دارد. کسب یک ثواب، هزار ثواب، پاک شدن یک گناه یا ده‌ها گناه، نمونه‌هایی از این ثواب‌هاست. باید توجه داشت اختلاف ثواب‌ها می‌تواند به جهت اختلاف مراتب معرفت زائر و اموری از این دست باشد.
هر‌اندازه معرفت زائر بیشتر باشد، زیارت او از کیفیت بـهتری بـرخوردار است و به‌طور طبیعی پاداش بـیشتری خواهد داشت به همین دلیل مـمکن است یک زائر با زیارتش یک ثواب کسب کند و دیگری ده یا هزار ثواب و یا بیشتر ببرد.
این گروه روایات در منابع گوناگون امامیه از جمله دو منبع متقدم «کامل الزیارت» ابن‌قولویه (رحمه‌الله‌علیه) و «ثواب الاعمال»
شیخ صدوق (رحمه‌الله‌علیه) و همچنین دیگر کتب باز تاب دارد. در ادامه تعداد چند روایت از این مجموعه گزار‌ها تقدیم می‌گردد:
روایت یکم:
ابو الصامت از امام صادق (علیه‌السّلام): من اتی قبر الحسین ماشیا…
حَدَّثَنِی عَلِی بْنُ الْحُسَینِ بْنِ مُوسَی بْنِ بَابَوَیهِ وَ جَمَاعَهٌ رَحِمَهُمُ اللَّهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَابِرٍ الْمَکْفُوفِ عَنْ اَبِی الصَّامِتِ قَالَ سَمِعْتُ اَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ هُوَ یقُولُ مَنْ اَتَی قَبْرَ الْحُسَینِ (علیه‌السّلام) مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ اَلْفَ حَسَنَهٍ وَ مَحَا عَنْهُ اَلْفَ سَیئَهٍ وَ رَفَعَ لَهُ اَلْفَ دَرَجَهٍ… [۱۱]
ابوصامت می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السّلام) شندیم که فرمود: کسی که با پای پیاده به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) برود، خداوند در ازای هر قدمی که بر می‌دارد، هزار ثواب برای او می‌نویسد و هزار گناه از او محو می‌کند و هزار درجه به او می‌دهد.
روایت دوم:
علی بن میمون الصائغ از امام صادق (علیه‌السّلام): من اتاه ماشیا کتب الله له بکل خطوه…
حَدَّثَنِی اَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ اَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اُورَمَهَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَلِی بْنِ مَیمُونٍ الصَّائِغِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: یا عَلِی زُرِ الْحُسَینَ وَ لَا تَدَعْهُ قَالَ قُلْتُ مَا لِمَنْ اَتَاهُ مِنَ الثَّوَابِ قَالَ مَنْ اَتَاهُ مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ حَسَنَهً وَ مَحَی عَنْهُ سَیئَهً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَهً، فاذا اتاه وکل الله به ملکین یکتبان ما خرج من فیه من خیر ولا یکتبان ما یخرج من فیه من شر ولا غیر ذلک، فاذا انصرف ودعوه وقالوا: یا ولی الله مغفورا لک، انت من حزب الله وحزب رسوله وحزب اهل بیت رسوله، والله لا تری النار بعینک ابدا، ولا تراک ولا تطعمک ابدا. [۱۲]
علی بن میمون از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که فرمود: ای علی؛ حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کن و زیارت او را رها مکن. گفتم: ثواب کسی که او را زیارت کند چیست؟
فرمود: کسی که با پای پیاده به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) برود، خداوند در ازای هر قدمی که بر می‌دارد، یک ثواب برای او می‌نویسد و یک گناه از او محو می‌کند و یک درجه به او می‌دهد….
روایت سوم:
ابوسعید القاضی از امام صادق (علیه‌السّلام): من اتی قبر الحسین (علیه‌السّلام) ماشیا:
حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْقُرَشِی الرَّزَّازُ عَنْ خَالِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَینِ بْنِ اَبِی الْخَطَّابِ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ بَشِیرٍ السَّرَّاجِ عَنْ اَبِی سَعِیدٍ الْقَاضِی: … سَمِعْتُ اَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یقُولُ مَنْ اَتَی قَبْرَ الْحُسَینِ ع مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ وَ بِکُلِّ قَدَمٍ یرْفَعُهَا وَ یضَعُهَا عِتْقَ رَقَبَهٍ مِنْ وُلْدِ اِسْمَاعِیل… [۱۳]
ابوسعید قاضی می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السّلام) شنیدم که فرمود: کسی که با پای پیاده امام حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کند، خداوند متعال در ازای هر قدمی که بر می‌دارد و می‌گذارد، ثواب آزاد کردن بنده‌ای از اولاد حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام) را به او می‌دهد.
روایت چهارم:
الحسین بن ثویر بن ابی فاخته از امام صادق (علیه‌السّلام)
حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی بْنِ اَبِی عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ النَّهَاوَنْدِی عَنْ اَبِی سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَینِ بْنِ ثُوَیرِ بْنِ اَبِی فَاخِتَهَ قَالَ قَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یا حُسَینُ اِنَّهُ مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ یرِیدُ زِیارَهَ قَبْرِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی (علیه‌السّلام) اِنْ کَانَ مَاشِیاً کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ حَسَنَهٌ وَ مُحِی عَنْهُ سَیئَهٌ… [۱۴]
حسین بن ثویر بن ابی‌فاخته می‌گوید: امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: ای حسین؛ کسی که از خانه‌اش بیرون رود و قصد زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) کند، اگر پیاده باشد، در ازای هر قدم او یک حسنه نوشته می‌شود و یک گناه از او محو می‌گردد.
حَدَّثَنِی اَبُو الْقَاسِمِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ وَ اَحْمَدَ بْنِ اِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَبِی عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ اَبِی سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرِ بْنِ اَبِی فَاخِتَهَ قَالَ قَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام… [۱۵]
۳- روایات ثواب پیاده‌روی در حالات خاص
روایت اول :
مفضل بن عمر از امام صادق (علیه‌السّلام): فلک بکل قدم رفعتها او وضعتها…در این روایت امام صادق (علیه‌السّلام) ثواب خاصی را برای هر قدمی کسی که به زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) رفته و زیارت مذکوره توسط ایشان را بخواند بیان می‌فرمایند:
حدثنی ابی عن سعد بن عبدالله، عن ابی عبدالله الرازی، عن الحسن بن علی بن ابی حمزه، عن الحسن بن محمد بن عبد الکریم ابو علی، عن المفضل بن عمر، عن جابر الجعفی ،
قال: قال ابو عبدالله (علیه‌السّلام) للمفضل: کم بینک وبین قبر الحسین (علیه‌السّلام)، قال: قلت: بابی انت وامی یوم وبعض یوم آخر، قال: فتزوره، فقال: نعم، فقال: الا ابشرک الا افرحک ببعض ثوابه، قلت: بلی جعلت فداک، قال: فقال لی:
ان الرجل منکم لیاخذ فی جهازه ویتهیا لزیارته فیتباشر به اهل السماء، فاذا خرج من باب منزله راکبا او ماشیا وکل الله به اربعه آلاف ملک من الملائکه یصلون علیه حتی یوافی قبر الحسین (علیه‌السّلام). یا مفضل اذا اتیت قبر الحسین بن علی (علیهما‌السّلام) فقف بالباب وقل هذه الکلمات، فان لک بکل کلمه کفلا من رحمه الله… فلک بکل قدم رفعتها او وضعتها کثواب المتشحط بدمه فی سبیل الله. [۱۶]
جابر جعفی می‌گوید امام صادق (علیه‌السّلام) به مفضل فرمودند: چه مقدار بین تو و قبر حسین (علیه‌السّلام) فاصله است؟ گفت: پدر و مادرم به فدای شما، مقداری بیشتر از یک روز؛ حضرت فرمودند: آیا او را زیارت می‌کنی؟ پاسخ داد:
آری! حضرت فرمودند: آیا به تو بشارت ندهم؟ آیا تو را به بخشی از ثواب این زیارت خوشنود نسازم؟ گفتم چرا؛ فرمود: یکی از شما وقتی وسائل سفر خود را مهیا کرده و آماده زیارت حضرت می‌شود، ملائکه آسمان خوشنود می‌شوند؛
وقتی که از منزل خود سواره یا پیاده بیرون رفت، خدای متعال چهار هزار ملک را موکل بر او می‌کند که بر او درود بفرستند تا به قبر حسین (علیه‌السّلام) برسد؛
ای مفضل! وقتی به قبر حسین (علیه‌السّلام) آمدی کنار در بایست و این کلمات را بگو که به هر کلمه‌ای پاداش یک جزء از رحمت الهی شامل حالت خواهد شد…
وقتی چنین کردی به ازای هر قدمی که برداری یا بر زمین بگذاری مانند ثواب کسی داری که در راه خدا خونش بر زمین جاری شده باشد.
روایت دوم
بشیر دهان از امام صادق (علیه‌السّلام): در این روایت امام صادق (علیه‌السّلام) ثواب پیاده رفتن به قبر سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در روز عرفه برای کسی که در فرات غسل کند را بیان می‌فرمایند؛ البته این روایت با دو متن بیان شده است:
متن اول
حدثنی محمد بن جعفر القرشی الرزاز الکوفی، عن خاله محمد بن الحسین بن ابی الخطاب، عن محمد بن اسماعیل، عن صالح بن عقبه، عن بشیر الدهان قال: قلت لابی عبدالله (علیه‌السّلام): ربما فاتنی الحج فاعرف عند قبر الحسین (علیه‌السّلام)، قال: احسنت یا بشیر ایما مؤمن اتی قبر الحسین (علیه‌السّلام) عارفا بحقه فی غیر یوم عید کتب الله له عشرین حجه وعشرین عمره مبرورات متقبلات وعشرین غزوه مع نبی مرسل او امام عادل، ومن اتاه فی یوم عید کتب الله له مائه حجه ومائه عمره ومائه غزوه مع نبی مرسل او امام عادل، ومن اتاه فی یوم عرفه عارفا بحقه کتب الله له الف حجه و الف عمره متقبلات والف غزوه مع نبی مرسل او امام عادل. قال: فقلت له: وکیف لی بمثل الموقف، قال: فنظر الی شبه المغضب ثم قال: یا بشیر ان المؤمن اذا اتی قبر الحسین (علیه‌السّلام) یوم عرفه واغتسل فی الفرات ثم توجه الیه، کتب الله له بکل خطوه حجه بمناسکها ولا اعلمه الا قال: وغزوه. [۱۷]
بشیر دهان می‌گوید به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کردم: گاهی اوقات حج از من فوت می‌شود ولی روز عرفه را در کنار قبر امام حسین (علیه‌السّلام) می‌روم؛ حضرت فرمودند: کار نیکی انجام دادی ای بشیر!
کسی که عارف به حق سیدالشهدا (علیه‌السّلام) باشد و در غیر روز عید به نزد قبر حضرت بیاید خدای متعال برای او ثواب بیست حج و بیست عمره مبرور و مقبول و بیست غزوه به همراه نبی مرسل یا امام عادل می‌نویسد؛
و کسی که در یک روز عید به نزد قبر حضرت بیاید خدا برای او ثواب صد حج و صد عمره و صد غزوه به همراه پیامبر مرسل یا امام عادل می‌نویسد،
و کسی که در روز عرفه عارفا به حق سیدالشهدا به نزد قبر حضرت بیاید خدا برای او ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول و هزار جهاد به همراه نبی مرسل و یا امام عادل می‌نویسد؛ به حضرت عرض کردم و چگونه می‌توانم مثل کسی باشم که در عرفات است؟!
حضرت در حالتی شبیه خشم به من فرمودند: ای بشیر! به درستیکه مومن وقتی به قبر حسین (علیه‌السّلام) در روز عرفه می‌آید و در فرات غسل می‌کند و به سمت قبر حضرت می‌رود، خدا برای او به هر قدمی یک حج را با مناسک آن می‌نویسد و سپس فرمود و یک جهاد!
متن دوم:
حدثنی ابی رحمه الله وجماعه اصحابی رحمهم الله، عن محمد بن یحیی واحمد بن ادریس جمیعا، عن العمرکی بن علی، عن یحیی الخادم لابی جعفر الثانی (علیه‌السّلام)، عن محمد بن سنان، عن بشیر الدهان، قال: سمعت ابا عبدالله (علیه‌السّلام) یقول وهو نازل بالحیره وعنده جماعه من الشیعه، فاقبل الی بوجهه فقال: یا بشیر احججت العام، قلت: جعلت فداک لا ولکن عرفت بالقبر قبر الحسین (علیه‌السّلام)، فقال: یا بشیر والله ما فاتک شئ مما کان لاصحاب مکه بمکه، قلت: جعلت فداک فیه عرفات فسره لی. فقال: یا بشیر ان الرجل منکم لیغتسل علی شاطئ الفرات ثم یاتی قبر الحسین (علیه‌السّلام) عارفا بحقه فیعطیه الله بکل قدم یرفعها او یضعها مائه حجه مقبوله ومائه عمره مبروره ومائه غزوه مع نبی مرسل الی اعداء الله واعداء رسوله، یا بشیر اسمع وابلغ من احتمل قلبه، من زار الحسین (علیه‌السّلام) یوم عرفه کان کمن زار الله فی عرشه.
بشیر دهان می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السّلام) شنیدم که به همراه گروهی از شیعه به سمت حیره می‌رفت؛ به من رو کرده و فرمودند: ای بشیر، آیا امسال حج به جا آوردی؟
گفتم: فدای شما بشوم، خیر ولی عرفه در کنار قبر حسین (علیه‌السّلام) بودم؛ فرمودند: ای بشیر قسم به خدا چیزی از آنچه برای اصحاب مکه در مکه بود، از تو فوت نشده است؛
گفتم: قربان شما شوم، آنجا عرفات هم هست، (چگونه ممکن است من از آنها بهره کمتری نبرده باشم) برای من توضیح دهید؛
فرمودند: ای بشیر وقتی یکی از شما در ساحل فرات غسل می‌کند و سپس به قبر حسین بن علی عارفا بحقه می‌رود، خدا به او به هر قدمی که بردارد و یا بگذارد، صد حج مقبول و صد عمره مبرور و صد جهاد همراه پیامبر مرسل بر ضد دشمنان خدا و رسولش می‌دهد؛
ای بشیر بشنو و این را به کسی که قلب وی توانایی داشته باشد بگو! کسی که حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کند مانند کسی است که خدا را در عرش زیارت کرده باشد! [۱۸]
روایت سوم:
رفاعه بن موسی النخاس از امام صادق (علیه‌السّلام) این روایت در مورد کسی است که در ایام عادی پیاده به نزد قبر حضرت (علیه‌السّلام) رفته و در فرات غسل کند:
حدثنی جعفر بن محمد بن ابراهیم بن عبید الله الموسوی، عن عبدالله بن نهیک، عن محمد الفراشی، عن ابراهیم بن محمدالطحان، عن بشیر الدهان، عن رفاعه بن موسی النحاس، عن ابی‌عبدالله (علیه‌السّلام)، قال:
ان من خرج الی قبر الحسین (علیه‌السّلام) عارفا بحقه وبلغ الفرات واغتسل فیه وخرج من الماء کان کمثل الذی خرج من الذنوب، فاذا مشی الیالحائر لم یرفع قدما ولم یضع اخری الا کتب الله له عشر حسناتومحی عنه عشر سیئات؛ امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند:
کسی که عارف به حق امام حسین (علیه‌السّلام) باشد و به زیارت آن حضرت رفته و به فرات برسد و در آن غسل کند و از آب بیرون آید .
مانند کسی است که از گناهان بیرون آمده باشد؛ پس وقتی که پیاده به حائر برود قدم از قدم بر نمی‌دارد مگر اینکه خدا برای او ده حسنه نوشته واز او ده سیئه پاک می‌کند! [۱۹]البته این متن در وسائل الشیعه متن اسلامیه با کمی تغییر آمده است:
وعنه، عن الحسین (الحسن خ ل) بن محمد، عن حمید بن زیاد، عن عبید بن نهیک، عن محمد بن فراس، عن ابراهیم بن محمد الطحان، عن بشیر الدهان، عن رفاعه النحاس، عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال:
اخبرنی ابی ان من خرج الی قبر الحسین (علیه‌السّلام) عارفا بحقه غیر مستکبر وبلغ الفرات ووقع فی الماء وخرج من الماء کان مثل الذی یخرج من الذنوب، واذا مشی الی الحسین (علیه‌السّلام) فرفع قدما ووضع اخری کتب الله له عشر حسنات ومحی عنه عشر سیئات. [۲۰]
پیاده روی هجرت نمادین به سوی حجت خداست
امام حسین(ع) مظهر رحمت، هدایت و رهایی بخشی خداوند است. امام خلیفه خدا بر زمین و سرپرست مؤمنان است. حضور در محضر امام و بیعت با او و اظهار وفاداری به آرمان ها و ارزش های او شرط باریابی به ساحت ایمان و ولایت خدا است .
«وَمَنْ یهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یجِدْ فِی الْأَرْضِ مُرَاغَمًا کثِیرًا وَسَعَهً وَمَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهَاجِرًا إِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکهُ الْموْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ علَی اللَّه وَکانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا»
و هرکه در راه خدا هجرت کند در زمین اقامتگاه های فراوان و گشایش ها خواهد یافت و هرکس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر او از خانه اش به درآید سپس مرگش در رسد پاداش او قطعاً بر خداست و خدا آمرزنده مهربان است. (۱)
فردی که با پای پیاده از نجف تا کربلا می رود و پایان سفرش حضور در مضجع امام و اعلان بیعت با او است، درواقع نوعی مهاجرت نمادین را از خود به سمت خداوند به نمایش می گذارد. پیاده روی به سوی حرم امام حسین، بازسازی نمادین هجرت از خودخواهی به سوی خداخواهی و گذاردن دست بیعت و اطاعت در دست خدا است.
زائر، با رفتار نمادین خود، از ژرفای وجود، هجرتی را به سوی ولی خدا شکل می دهد که در همه ابعاد و ساحت های وجود او (فکری، احساسی و رفتاری) تأثیری شگرف گذاشته و او را آماده اطاعت داوطلبانه و جان نثاری در راه خدا، به فرمان ولی خدا، می گرداند.
دقت در صورت و معنای مناسک دینی نشان می دهد که بخش فراوانی از رفتارهای دینی ما جنبۀ نمادین دارد. حرکت هایی که در نماز انجام می دهیم، مناسک حج و…
و بسیاری از رفتارهای دینی دیگر، رفتارهایی نمادین و نشانه خضوع و فرمان برداری از خداوند متعال است. اگر زائر حسینی در پیاده روی به سوی حرم امام حسین(ع) به این جنبه از عمل توجه کند.
سفر او و سختی هایی که بر بدن خود وارد می کند، او را از لحاظ روحی و معنوی آماده ورود به ساحت ولایت خدا ساخته و فکر، عاطفه و عمل او را در جهت اطاعت از خدا و بهره گیری از هدایت تام و کامل هدایت الهی حرکت می دهد.
نتیجه:
در منابع حدیثی امامیه روایات فراوانی وجود دارد که زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده را تایید و بدان ترغیب نموده است. بر اساس دسته‌ای از روایات، هر قدمی که در مسیر زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) برداشته می‌شود دارای اجر و پاداش است. عنوان «قدم برداشتن» نیز مصداق واضحی برای سفر پیاده است.
تعدادی دیگر از این روایات به‌طور صریح از این موضوع یاد نمودند. این روایات با عباراتی مانند: مَنْ اَتَی قَبْرَ الْحُسَینِ (علیه‌السّلام) مَاشِیاً، به چشم می‌خورند. واژه «مَاشِیاً» صراحت در تاکید بر این امر دارد.
مجموع این روایات مستند قابل قبولی برای جنبه شرعی زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده در ایامی مانند اربعین حسینی است.
برخی از روایات نیز به ذکر پیاده روی در حالت خاص برای امام حسین (علیه‌السّلام) می‌پردازد و یا پیاده روی برای زیارت دیگر معصومان (علیهم‌السّلام) را ترغیب می‌نماید.
همچنین جنبه‌های دیگری از جمله احیای امر اهل بیت و… نیز می‌تواند در جنبه شرعی این پیاده‌روی دخیل باشد؛ زیرا زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) با پای پیاده، مصداق بارز احیاء امر اهل بیت (علیهم‌السّلام) است که در احادیث ائمه (علیهم‌السّلام) بر آن تاکید شده است.
پی نوشت:
۱.الطوسی، محمد بن الحسن، الوفاه:۴۶۰ق، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۱۳.
۲.صدوق، ابوجعفر القمی، متوفای (۳۸۱)، ثواب الاعمال، ص۹۱، تحقیق:تقدیم:السیدمحمدمهدی السیدحسن الخرسان، ناشر:منشورات الشریف الرضی– قم.
۳.محمدتقی المجلسی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۵، ص۳۷۹.
۴. القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۳۳۱.
۵.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۳۴.
۶.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۳۴.
۷.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۴۴.
۸.صدوق، ابوجعفر القمی، متوفای (۳۸۱)، ثواب الاعمال، ص۹۱، تحقیق:تقدیم:السیدمحمدمهدی السیدحسن الخرسان، ناشر:منشورات الشریف الرضی – قم.
۹.الشیخ المفید، محمد بن محمد بن النعمان ابن المعلم ابی‌عبدالله العکبری البغدادی (متوفای۴۱۳ه)، المزار، ص۳۱، تحقیق آیه‌الله السیدمحمدباقر الابطحی، ناشر:دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع بیروت، الطبعه:الثانیه، ۱۴۱۴ه ۱۹۹۳م.
۱۰.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۳۳۱.
۱۱.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۳۳.
۱۲.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۳۳.
۱۳.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۳۴.
۱۴.صدوق، ابوجعفر القمی، متوفای (۳۸۱)، ثواب الاعمال، ص۹۱، تحقیق:تقدیم:السیدمحمدمهدی السید حسن الخرسان، ناشر:منشورات الشریف الرضی – قم.
۱۵.الشیخ المفید، محمد بن محمد بن النعمان ابن المعلم ابی‌عبدالله العکبری البغدادی (متوفای۴۱۳ه)، المزار، ص۳۰، تحقیق آیه‌الله السیدمحمدباقر الابطحی، ناشر:دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع بیروت، الطبعه:الثانیه، ۱۴۱۴ه ۱۹۹۳م.
۱۶.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۲۰۶.
۱۷.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۶۹.
۱۸.القمی، ابی‌القاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفای۳۶۷ه)، کامل الزیارات، ص۱۷۲.
۱۹.الحر العاملی، وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۱۴، ص۴۸۴.
۲۰.الحر العاملی، وسائل الشیعه (الاسلامیه)، ج۱۰، ص۳۷۸.
۲۱. .نساء: ۱۰۰ ایه ۱۰۰.