تأثیر فرهنگ مهدویت در شکل گیری دفاع مقدس

فرهنگ مهدویت، فرهنگی است بسیار غنی که از دیرباز تاکنون در حوادث مختلفی خودنمایی کرده است. یکی از حوادثی که فرهنگ مهدویت در آن نقش اساسی داشتند، قیام ملت ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله علیه می‏باشد. در پی این قیام، ملت ایران، وارد جنگی شد که براو تحمیل کردند.
بی‏‏شک، فرهنگ مهدویت تأثیراتی بر دفاع مقدس داشته است. در این مقاله، به برخی از این تأثیرها اشاره شده است، از جمله تبعیت از نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، افتخار سربازی برای امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف که باعث شد حضور مردم در جبهه‏ها بیشتر گردد. در ادامه، به برخی از تأثیرات دفاع مقدس بر فرهنگ مهدویت اشاره شده است و در پایان، به برخی از صفات یاران امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که شهدای ما در عمل این صفات را تفسیر کرده‏اند، اشاره شده است.

با نگاهی گذرا به انقلاب اسلامی ایران، می‏فهمیم که این انقلاب، حوادث تلخ و شیرین زیادی را پشت سر گذاشته است. هرکدام از این حوادث، جلوه خاصی به این انقلاب شکوهمند داده است. یکی از این حوادث حساس، جنگی ناجوانمرادنه بود که برضد این انقلاب آغاز شد، آحاد ملت ایران، برای دفاع از دین و تمامیت ارضی خود، وارد عمل شدند و مقطعی حساس و درعین حال بسیار درخشان در تاریخ این انقلاب عظیم به وجود آوردند که از این مقطع، به دوران «دفاع مقدس» یاد می‏شود.
هشت سال دفاع مقدس، دارای ابعاد و زوایای گوناگونی می‏باشد که با بررسی هر یک از این ابعاد، در می‏یابیم فرهنگ‏های ناب و ارزشمند دینی را در درون خود جای داده است. یکی از این فرهنگ‏های اصیل، فرهنگ مهدویت است که در دوران دفاع مقدس، جلوه خاصی یافت و درخشان‏تر از گذشته شد، دفاع مقدس در ترویج فرهنگ مهدویت، نقش بسزایی داشته است و فرهنگ مهدویت نیز در به وجود آمدن این دفاع سرشار از قداست، نقش مؤثری ایفا کرده است. در این نوشتار، کوشیده‏ایم به این سؤال پاسخ دهیم که تأثیر متقابل بین فرهنگ مهدویت و دفاع مقدس چه بوده است؟ با توجه به معنای فرهنگ که عبارت است از«دانش، ادب، علم و آثار علمی و ادبی یک قوم یا ملت[۱]»، «مجموعه آداب و رسوم[۲]»، می‏توان بیان کرد که فرهنگ مهدویت، به معنای مجموعه‏ای از دانش‏ها، آداب و علوم مربوط به حضرت بقیه‏الله عجل الله تعالی فرجه الشریف می‏باشد. به عبارتی دیگر، فرهنگ مهدویت، به مجموعه‏ای از نگرش‏ها و ارزش‏ها و هنجارهای مربوط به ظهور موعود از سلاله پاک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اطلاق می‏شود[۳].
طبق آیه شریف ۱۰۵ سوره انبیاء[۴] این فرهنگ قدمتی دیرینه دارد و همه ادیان الهی به ظهور یک منجی بشارت داده‏اند؛ ولی در دین اسلام، به واسطه تعالیم قرآن کریم و بیانات پیامبر اکرم و امامان معصوم علیهم السلام و همچنین مجاهدت علمی و فرهنگی علمای شیعه، ابعاد این فرهنگ، بیشتر آشکار شد.

تأثیر فرهنگ مهدویت بردفاع مقدس
با توجه به مفهوم انتظار که عبارت است از «چشم به راه بودن[۵]» و این که منتظر واقعی، چشم به راه آمدن آینده‏ای روشن است، ـ آینده‏ای که در آن، تحولاتی عظیم در عرصه‏ های مختلف جامعه ایجاد شود ـ می‏فهمیم که انتظار، با سرشت و فطرت تمام مردم سازگاری دارد.
میان تمام جوامع بشری، جامعه شیعی با دیدی عمیق‏تر به مسأله انتظار می‏نگرد و انتظار را آینده‏ای سرشار از خوبی‏ها و پاکی‏ها می‏داند که توسط فردی از نسل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حاصل می‏شود، شخصیت عظیمی که زنده است و روزی تمام خوبی‏ها و تمام عدالت را در جهان حاکم می‏کند. این دید عمیق به مساله انتظار را از کلمات معصومان علیهم السلام برداشت کرده است که فرموده ‏اند: زمین را از قسط و عدل پر می‌کند همانطور که از ظلم و جور پرشده است.[۶]
با دقت در روایات زیادی که درباره فرهنگ مهدویت وجود دارد و حتی به تواتر رسیده است، می‏بینم دسته‏ای از آن روایات، به آماده کردن بستر این قیام جهانی اشاره دارد. طی این روایات، تمام انسان‏های منتظر دعوت شده‏اند که به اندازه سعی و توان خود بکوشند تا ظهور امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نزدیک‏‏تر شود. امام صادق علیه السلام می‏فرماید:
هر یک از شما باید برای خروج قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف )سلاحی( مهیا کند، هر چند یک تیر باشد. خدای تعالی هرگاه بداند کسی چنین نیتی دارد، امید آن است عمرش را طولانی کند، تا آن حضرت را درک کند.[۷]
لذا هر شخص منتظر وظیفه دارد مقابل کج‏روی‏ها و ظلم‏ها و ستم‏ها مبارزه کند و جامعه را به سمت آینده‏ای روشن پیش ببرد و در این راه، از هیچ تلاشی‌ـ حتی دادن جان خود ـ دریغ نکند. به دلیل این نوع تفکر است که در تاریخ تشیع، نبردها و مبارزات زیادی به وجود آمده است که نشان دهنده زنده بودن فرهنگ تشیع است؛ لذا در مکتب تشیع، تن دادن به حکومت هر حاکمی اشتباه است. جان دی استپل می‏گوید: «از نظر تاریخی اسلام شیعه معتقد است که هر دولت غیرمذهبی، ذاتاً فاسد است[۸]».
همچنین وعاظ السلاطین مورّخ معروف اهل تسنن می‏گوید:
به عقیده شیعه، هرحکومتی غاصب و ظالم است به هر شکل و در هر قالبی که باشد، مگر آن که امام معصوم یا نایب او، حکومت را در دست گیرد، به همین دلیل شیعه در تاریخ، به طور مداوم در یک جریان انقلابی مستمر به سر می‏برند، نه آرام می‏گرفتند و نه آن را رها می‏کردند[۹].
یکی از مهم‏ترین مبارزات شیعی در سده ‏های اخیر، جنگ دو کشور ایران و عراق می‏باشد که اگر دقیق ریشه‏ یابی شود، برای تشکیل حاکمیت اسلام شیعی می‏باشد، تا زمینه را برای حکومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم کند. با نگاهی دقیق به جنگ تحمیلی می‏فهمیم که این جنگ را نگرشی همراهی می‏کرد که در پیروزی آن، بسیار مؤثر بود. آن نگرش، چیزی نبود جز نگرش انتظار و عجین شدن این جهاد عظیم با فرهنگ مهدویت؛ چون فرهنگ مهدویت با فرهنگ استکبار و زورگویی، کاملاً متضاد می‏باشد و به همین دلیل، یک شخص منتظر، مستکبر نیست؛ بلکه مستکبر ستیز است و هر جا ظلم و ستمی ببیند، مقابل آن، قد علم می‏کند؛ به همین دلیل است که رزمنده‏های ما با سلاح «یا مهدی» و «یا حسین» و… به صفوف دشمن حمله می‏کردند و با سردادن این شعارها و رجزها روحیه می‏گرفتند. سرلشکر حسن فیروزآبادی می‏گوید: «همه آن‏هایی که جبهه رفتند، تربیت شده انتظار مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بودند؛ همان چیزی که باعث شد جوان ایرانی، جنگ‏‏جو باشد[۱۰]».
فرهنگ مهدویت، در دفاع مقدس و شکل‏گیری آن، نقش‏های مؤثری داشته است که در ذیل به برخی از آ‏ن‏ها اشاره خواهد شد.

۱. پیروی از نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
این کلام ناب حضرت مهدی علیه السلام که می‏فرماید: «و اما در رویدادهایی که در آینده پیش می‏آید، به راویان حدیث ما رجوع کنید؛ زیرا آن‏‏ها حجت من بر شما هستند و من، حجت خدا بر ایشانم»[۱۱]، وظیفه شخص منتظر را در عصر غیبت به خوبی روشن می‏کند؛ به همین دلیل، مردم شجاع ایران با تبعیت از نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر خود، راهی جبهه‏ های جنگ شدند؛ چون می‏دانستند امام خمینی رحمه الله علیه در جایگاه نایب عام امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نگاهش را از خط سبز مهدویت گرفته است و از مصادیق بارز «رواه حدیثنا» می‏باشد؛ به همین دلیل دارای جاذبه‏ای معنوی بود و بسیجی‏ها پروانه‏وار، گرد شمع وجودش می‏چرخیدند و عاشق او بودند؛ چرا که عاشق امام زمانشان بودند و عشق به امام راحل را در راستای عشق به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می‏دانستند. آنان، معتقد بودند هر عشقی بدون عشق به امام زمان علیه‏السلام به کار آنان نمی‏آید و اگر امام راحل حرفی می‏زد و دستوری صادر می‏کرد، دوستدارنش به هر قیمتی که بود، خواسته آن بزرگوار را اطاعت می‏کردند؛ چون واقعاً درک کرده بودند که خواسته امام راحل در راستای خواسته امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می‏باشد.
یکی از مهم‏ترین خواسته‏ های امام امت رحمه الله علیه حفظ نظام و مبارزه و جهاد در راه اسلام و ارزش‏های اسلامی و مهدوی بود. این که امام رحمه الله علیه می‏فرمود: «امروز، جنگ بین اسلام و کفر است و برهمه مسلمین واجب است دفاع کنند[۱۲]». و این که می‏فرمودند: «من به تمام جهانیان با قاطعیت اعلام می‏کنم که اگر جهانخواران بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل همه دنیای آن‏ها خواهیم ایستاد و تا نابودی همه آن‏ها از پای نخواهیم نشست[۱۳]». به خاطر حفظ اسلام بود. مردم نیز حضور در جبهه‏ ها را از وظایف شرعی خود می‏دانستند.
یک پژوهش آماری در تعدادی از وصیت‏نامه ‏های شهدا نشان می‏دهد که در هر وصیت‏نامه ‏ای به طور میانگین، چهار بار به نام امام، ولایت و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و تبعیت محض از ولایت فقیه ذکر شده است[۱۴].
این که شهید حاج محمد ابراهیم همت می‏فرماید: «پیام من فقط همین است: در زمان غیبت، اطاعت محض از ولایت فقیه داشته باشید[۱۵]» نشان دهنده این مطلب است که رزمندگان ما با تمام وجود از ولی امر و نایب امام زمان خودشان تبعیت می‏کردند. چه بسیارند پیام‏ها و وصیت‏نامه‏هایی که نشان دهنده این مطلب مهم می‏باشند!
شهدای ما و یا رزمندگان ما در طول هشت سال دفاع مقدس، انتظار و اعتقاد به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف را با پیروی از ولایت فقیه، در عمل و بسیار ملموس به ما نشان دادند. آنان، چون واقعاً اعتقاد داشتند که راهشان و هدفشان و مکتبشان اسلامی و مهدوی است، مشتاقانه وارد جبهه‏ های جنگ می‏شدند.

۲. ایجاد ارتباط معنوی
یکی دیگر از تأثیرات فرهنگ مهدویت بر دفاع مقدس، این نکته است که بسیاری از رزمند‏گان برای یافتن ارتباط معنوی و حتی دیدار و ملاقات با حضرت بقیه‏الله عجل الله تعالی فرجه الشریف در جبهه‏ها حاضر می‏شدند. بی‏شک در دوران هشت سال دفاع مقدس، افراد زیادی توانستند با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ارتباط معنوی خوبی برقرار کنند؛ چون محیط سرشار از معنویت جبهه‏ها این زمینه را برای آنان فراهم می‏نمود و آنان، با مناجات‏های شبانه با آن حضرت و فریاد‏های روزانه «یا مهدی ادرکنی» در هنگام نبرد، اعتقاد به فرهنگ مهدویت را در خود عمیق‏تر می‏کردند.
وصیت‏نامه‏ها، خاطرات و دست‏نوشته‏هایی که از دوران دفاع مقدس از آن عزیزان سفر کرده برجای مانده، دریایی است از فرهنگ مهدویت که ارتباط‏ها، و حتی ملاقات‏ها و زمزمه‏های دلتنگی زیادی در آن‏ها موج می‏زند. اگر در این آثار برجای مانده از آنان، دقت کنیم، به این نکته می‏رسیم که با توجه به حجم عظیم این قبیل خاطرات و آثار مکتوب، ارتباط و ملاقات با آن حضرت برای برخی از رزمندگان حاصل شده است.
مقام معظم رهبری در این زمینه می‏فرماید:
خیلی از بزرگان ما در همین دوران غیبت آن عزیز و محبوب دل‏های عاشقان و مشتاقان را از نزدیک زیارت کرده‏اند؛ بسیاری، از نزدیک با او بیعت کرده‏اند، بسیاری از او سخن دلگرم‏کننده شنیده‏اند، بسیاری از او نوازش دیده‏اند و بسیاری دیگر بدون این که او را بشناسند، از او لطف و محبت دیده‏اند و او را نشناخته‏اند. در همین جبهه‏های جنگ تحمیلی، جوان‏هایی که در لحظه‏های حساس، احساس نورانیت و معنویت کرده‏اند، لطفی از غیب به سوی دل‏های خودشان حس و لمس کرده‏اند، نشناختند و نفهمیدند…. پیوند میان بسیجیان عزیز و حضرت ولی عصر مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف عزیز یک پیوند ناگسستنی است[۱۶].

۳. افتخار سربازی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف
یکی دیگر از تأثیرات فرهنگ مهدویت بر دفاع مقدس، این است که رزمنده‏ها خودشان را سرباز امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می‏دانستند و معتقد بودند این مملکت، مملکت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و رهبر واقعی آنان، آن حضرت است. آنان پذیرفته بودند آن کسی که در جبهه‏ها فرماندهی می‏کند، خود حضرت می‏باشد و با این دید وارد جبهه‏ها می‏شدند؛ لذا نه تنها خسته نمی‏شدند، بلکه با تمام وجود در این راه گام برمی‏داشتند و سختی‏ها و مشکلات را با جان و دل می‏خریدند. امام خمینی رحمه الله علیه چقدر زیبا درباره آن بزرگواران بیان فرموده است که:
همه شما چه ارتش چه ژاندارمری، چه سپاه پاسداران و داوطلبانی که برای دفاع از اسلام و دفاع از شرافت اسلامی خودشان به جبهه‏ها می‏روند؛ همه شما لشکرهای اسلامی هستید. همه شماها ارتش امام زمان هستید[۱۷].
دست‏نوشته‏ها و وصیت‏نامه‏های شهدای ما، سرشار از مطالب ناب و ارزشمندی است که بزرگان ما همواره به خواندن این وصایا سفارش می‏کرده و می‏کنند. امام خمینی رحمه الله علیه در این باره می‏فرماید: «پنجاه سال عبادت کردید؛ قبول باشد. یک روز هم یکی از این وصیت‏نامه‏ها را بگیرید و مطالعه‏کنید[۱۸]». گوشه‏ای از این وصیت‏نامه‏ها به این مطلب اختصاص دارد که اداره کننده این جنگ، امامان معصوم علیهم السلام به ویژه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می‏باشد؛ برای نمونه در بخشی از وصیت‏نامه شهید ناصر محمدخانی که در تابستان ۱۳۶۱ش به فیض شهادت رسیده، به این نکته چنین اشاره شده است: «ما هیچ نگرانی نداریم؛ چون فرمانده ما امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و در جلوی ما حرکت می‏کند[۱۹]». او در ادامه از یک امداد غیبی خبر می‏دهد که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف عنایتی به ایشان و همرزمانش کرده است و آن‏ها را از رفتن به یک میدان مین بازداشته است. دوران دفاع مقدس، سرشار از این حوادث و امدادهای غیبی است که در کتب مربوط به حماسه‏سازان جنگ به ثبت رسیده است.
اگر به حوادث جنگ تحمیلی ـ به ویژه روزهای اولیه جنگ ـ نگاهی دقیق بیفکنیم، به خوبی می‏فهمیم که این جبهه‏ها سرشار از الطاف امامان معصوم علیهم السلام؛ به ویژه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است؛ چرا که طبق آمار و مستندات مراکز تحقیقاتی استراتژی جنگ، ملت ایران فقط با کشور عراق نمی‏جنگید و صدام از کشورهای زیادی کمک‏های انسانی و تسلیحاتی می‏گرفت؛ برای نمونه «کشور سودان، صدها تن از سربازان ارتش سودان را به عراق اعزام کرد، تا در جبهه‏های شرقی رودخانه میسیان در خط مقدم فعالیت کنند[۲۰]». همچنین «افسران اسرائیلی برخی موانع دفاعی مانند “موانع فکه” و “مثلثی‏ها” را طراحی کردند[۲۱]». بسیاری از کشورهای پیشرفته مانند «آلمان»، «فرانسه»، «امریکا»، «ایتالیا»، «سوئیس»… نیز علاوه بر کمک‏‏های مالی، با در اختیار قراردادن تسلیحات نظامی و اطلاعات جاسوسی و ماهواره‏ای به عراق، این کشور را روز به روز برضد ملت ایران که واقعاً از نظر نظامی محروم بود، مجهزتر می‏کردند.
با توجه به این نکات که تنها بخشی از آمارهای موجود در این باره است و با توجه به امکانات نظامی بسیار کم ایران و نداشتن یک نیروی منسجم و با تجربه نظامی، همچنین با توجه به تحریم اقتصادی کشور و ده‏ها دلیل دیگر، باز هم مردم شهادت‏طلب ابران با تکیه بر الطاف الهی به مبارزه ادامه دادند.
مقام معظم رهبری در این رابطه می‏فرماید:
ما غریبانه جنگیدیم. در دوره جنگ، ارتش ما غریب، سپاه ما غریب، بسیج ما غریب بود. کسانی که می‏خواستند حقیقتاً جانفشانی کنند، با غربت می‏جنگیدند. از چه جهت غریب؟ از این جهت که هیچ نقطه دنیا با ما موافق نبود… . همه کشورهای اروپای شرقی از عراق حمایت می‏کردند و به او سلاح و امکانات می‏دادند[۲۲].
آری؛ تنها چیزی که با وجود دشمنان بسیار زیاد و امکانات بسیار کم، ملت ایران را شکست‏ناپذیر کرد، امیدواری آنان به پیروزی اسلام بر کفر بود. همین امیدواری آنان بود که عقیده آن‏ها به راه و مکتبشان را روز به روز محکم‏تر می‏کرد. آنان با لمس کردن عنایات الهی و امدادهای غیبی و توجهات امام معصوم علیهم‏السلام باور داشتند که برحق هستند و دست دیگری هست که این جنگ را هدایت می‏کند و سنگر به سنگر پیروزی نصیب آن‏ها می‏نماید.
رهبر معظم انقلاب در این باره می‏فرماید:
در روز پانزدهم دی ماهِ سال ۱۳۵۹ من این احساس را واقعاً در خود وجدان کردم که صاحب این میدان، صاحب این بیابان‏ها، صاحب این صحنه پرشور و عظیم (اشاره به جبهه‏های جنگ) ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است و بی‏گمان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هم‏اکنون با جسم و حضور جسمی و بدنی‏اش، یا با توجهش، در میان این جنگاوران و جنگجویان است[۲۳].
دلیل دیگر براین ادعا که چرخاننده اصلی جنگ الطاف الهی و عنایات امامان و به ویژه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده‏اند این نکته است که اگر به سن و سال فرماندهان جنگ در رده‏‏های مختلف توجه کنیم می‏فهمیم که گردانندگان به ظاهر دسته اول جنگ، بین بیست تا سی سال سن داشته‏اند؛ برای نمونه شهید خرازی در سن ۲۷ سالگی، شهید علیرضا موحد دانش در سن ۲۵ سالگی، شهید حاج محمد ابراهیم همت در سن ۲۸ سالگی و شهید حسن باقری در سن ۲۵ سالگی به شهادت رسیده‏اند. علاوه بر فرماندهان جنگ بیشتر کسانی که وارد میدان نبرد شدند، در سن کم و در بهار عمر خود بودند. خاطرات شهدای عزیز ما مملو است از داستان‏ها و خاطراتی که برخی از مشتاقان به خاطر سن کم و عشق به دفاع از دین خود، در شناسنامه‏هایشان دست می‏بردند، تا مشکل سنی خود را حل کنند. امثال حسین فهمیده و مسعود کمالی‏نیاهای سیزده ساله و بهنام محمدی‌ها در جای جای جبهه‏ها کم نبودند که جاذبه معنوی نایب امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف قلوب عاشق آنان را جذب کرد و راهی میدان‏های نبرد شدند. اگر کسی ادعا کند همه این‏ها به تنهایی توانستند جنگ را اداره کنند، اولین چیزی که این ادعا را رد می‏کند، سن کم رزمنده‏ها می‏باشد. طبق آمار، «۱۵۲۰۰ تن از شهدای دفاع مقدس، بین ۱۴ تا ۲۴ سال سن داشته‏اند».[۲۴]
همین افراد با سنین کم خود، حماسه ‏‏ها آفریدند؛ چون می‏دانستند این جنگ، بین اسلام و کفر است و سرانجام، اسلام است که پیروز می‏شود. آنان، عقیده داشتند، پرچم اسلام در آینده‏ای نه چندان دور به وسیله امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بر کل عالم سایه می‏افکند و خودشان را سربازان امام زمان می‏دانستند و در این راه، تمام سعی و تلاش خود را به کار می‏بستند و از مصادیق بارز این آیه شریف شدند که: (إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَهُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا).[۲۵]

پی نوشت:

[۱]. حسن عمید. فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۱ش، ص۸۷۲.
[۲]. محمد معین، فرهنگ معین، ج۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ چهارم، ۱۳۶۰ش، ص۲۵۳۸.
[۳]. غلامرضا بهروزلک، «اهمیت مهدویت در نظرخواهی از دانشوران» فصلنامه انتظار، سال چهارم، شماره یازدهم و دوازدهم، ۱۳۸۳، ص۳۱ ـ ۵۳.
[۴]. (ولقد کتبنا فی‏الزبور من بعد الذکر انّ الارض یرثْها عبادی الصالحون) انبیاء(۲۱):۱۰۵.
[۵]. محمد معین، فرهنگ فارسی، (ذیل کلمه انتظار) ج۱، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش، ص۳۶۴.
[۶]. این حدیث را همه چهارده معصوم بیان کرده‏اند ودر کتب عامه و مصادر شیعی آمده است: «یملا الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا».
[۷]. «لیعدن احدکم لخروج القائم و لو سهماً فان الله تعالی اذا علم ذلک من نیّته رجوت لطول فی عمره حتی یدرکه»؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت نعمانی، قم، نورالهدی، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۳۲۰.
[۸]. رحیم کارگر «انتظار و انقلاب» فصلنامه انتظار، سال اول، شماره دوم، ص۱۲۶ ـ ۱۴۶.
[۹]. مسعود پورسید آقایی، تاریخ عصر غیبت، قم، انتشارات حضور، ۱۳۷۹ش، ص۳۷۶.
[۱۰]. خبرنامه همایش دکترین مهدویت، شماره هشتم، ص۱۶.
[۱۱]. «واما الحوادث الواقعه فارجعوا الی رواه حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه‏الله علیهم»، طبرسی، احتجاج، ص۲۸.
[۱۲]. امام خمینی، صحیفه نور، ج۱۳، ص ۲۳۹.
[۱۳]. همان، ج۲۰، ص۱۱۸.
[۱۴]. علی تقی زاده اکبری، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، قم، مرکز تحقیقات اسلامی، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۶۱.
[۱۵]. ابراهیم رستمی، طنین همت، قم، نشر جمال، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش، ص۵.
[۱۶]. مرتضی نائینی «جان و جانان» فصلنامه انتظار موعود، سال اول، شماره دوم، ۱۳۸۰، ص۱۹ ـ ۶۰..
[۱۷]. امام خمینی، پیشین، ج۲، ص ۷-۱۴۶.
[۱۸]. همان، ج۱۴، ص ۴۹۱.
[۱۹]. محمد اصغری‌نژاد، یک فروغ از رخ ساقی، قم، امام سجاد، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۴. ر.ک: متن وصیت‏نامه این عزیز در بنیاد شهید قم.
[۲۰]. محمدباقر حیدری کاشانی، نسل طوفان، قم، زلال کوثر، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش، ص۸۳، (به نقل از لایه‏های پنهان جنگ).
[۲۱]. ویژه‏نامه حماسه فتح خرمشهر، ص۲۷، (به نقل از لایه‏‏های پنهان جنگ).
[۲۲]. ماهنامه فرهنگی اجتماعی فکه، ش۳۸، ص ۱.
[۲۳]. مرتضی نائینی، پیشین، ۱۳۸۰، ص۱۹ ـ ۶۰.
[۲۴] ویژه‏نامه حماسه فتح خرمشهر، خرداد۸۳، ص ۲۶.
[۲۵]. فصلت(۴۱):۳۰.