کرامت و خودباوری در سبک زندگی اسلامی
برنامه تعلیم و تربیت انسان از سوی خداوند بر مبنای اصل کرامت است. کرامت، محور تربیت انسان‌هاست. با وجود این نیروی عظیم در انسان، خداوند برنامه تربیت و هدایت را به دست سفرای کریم داد؛ زیرا با نیروی کرامت است که می‌توان افرادی سالم، مستقل، آزاد، باشرافت و صاحب فضیلت تربیت کرد.
کرامت برترین سرمایه وجودی آدمی، جهت رشد و شکوفایی استعدادهای بالقوه وی است.
برنامه تعلیم و تربیت انسان از سوی خداوند بر مبنای اصل کرامت است. کرامت، محور تربیت انسان‌هاست. با وجود این نیروی عظیم در انسان، خداوند برنامه تربیت و هدایت را به دست سفرای کریم داد؛ زیرا با نیروی کرامت است که می‌توان افرادی سالم، مستقل، آزاد، باشرافت و صاحب فضیلت تربیت کرد.
مهارت‌های اساسی زندگی
مهارت‌های اساسی زندگی شامل ده مهارت می‌شوند که عبارت‌اند از: خودآگاهی، همدلی با دیگران، برقراری ارتباط مؤثر، برقراری روابط بین فردی، مقابله با هیجان‌ها، مقابله با استرس، حل مسئله، تصمیم‌گیری، تفکر خلاق و تفکر انتقادی. چنانچه خانواده به این ده مهارت اساسی دست پیدا کند می‌تواند به روشنی و موفقیت مسیر زندگی خود را در پیش بگیرد. علاوه بر اینکه در مواجهه با مشکلات از توانمندی و پتانسیل قوی‌تر نیر برخوردار می‌شود؛ زیرا همین مهارت‌ها است که موجب افزایش توانایی‌های روانی ـ اجتماعی گردیده و در نتیجه باعث ارتقای سطح بهداشت روانی و عملکرد اجتماعی ـ فرهنگی خانواده و در نهایت جامعه
کرامت، خودباوری، رشد و کمال‌جویی
کرامت انسان از مباحث مهم در حوزه ی انسان شناسی است که در مکاتب مختلف الهی و بشری رویکردهای متفاوتی را موجب گردیده است. در ادیان آسمانی بویژه دین مبین اسلام و بالاخص درکتاب آسمانی مسلمانان و سیره نبوی و ائمه اطهار (علیهم السلام) مبانی گران سنگی از کرامت انسان ارائه گردیده است.
الف) کرامت در نگاه آیات و روایات اسلامی
کرامت در انسان زمینه ذاتی داشته و برترین سرمایه وجودی جهت شکوفایی استعدادهای بالقوه می‌باشد. انسان روحاً و فطرتاً به سمت کرامت گرایش دارد و از پستی و فرومایگی بیزار است. کمال آدمی در این است که کرامتش رشد یافته و از امور پست دوری گزیند. برنامه تعلیم و تربیت انسان از سوی خداوند نیز بر مبنای اصل کرامت است. کرامت، محور تربیت انسان‌هاست. با وجود این نیروی عظیم در انسان خداوند برنامه تربیت و هدایت را به دست سفرای کریم داد؛ به طوری که می‌فرماید: «بِأَیْدِی سَفَرَهٍ کِرامٍ بَرَرَهٍ»؛ (عبس/ ۱۵ و ۱۶) هدایت انسان‌ها را به دست فرشتگان کریم و نیکوکار سپردیم.
متأسفانه به علت انجام گناه، کرامت انسان دستخوش حیله‌های شیطانی نفس خطاکار می‌شود و با روحیه بی‌تقوایی در برابر خواسته‌های زودگذر زمنیه‌های ناامنی روانی او فراهم می‌گردد. برای آنکه انسان، کریم بشود باید ابتدا خود کرامت ببیند و از او به بزرگی و شایستگی یاد شود و صحنه‌های مفیدی در خانه، مدرسه و جامعه فراهم آید تا ضمن تجربه کریمان و رفتار بزرگان، خود نیز به تمرین لازم بپردازد و با باور خود و طرح انواع خواسته‌ها به اصلاح امور پرداخته و راه سعادت را از شقاوت بازشناسد.
کمال آدمی و اصلاح رفتار وی در گرو رشد کرامت می‌باشد. انسان در زمینه کرامت به فضایل دیگر دست می‌یابد و انسان بی‌کرامت از همه فضایل محروم می‌ماند و در گنداب تباهی‌ها غرق می‌شود. امام صادق (ع) می‌فرمایند: کرامت در فرمانبرداری خدا و خودداری در نافرمانی اوست. (مصباح الشریعه ص ۹۶)
پیامبر اکرم (ص) بر حفظ رشد و کرامت از دوران کودکی بسیار تأکید می‌کردند؛ زیرا با نیروی کرامت است که می‌توان افرادی سالم، مستقل، آزاد، باشرافت و صاحب فضیلت تربیت کرد. «أَکْرِمُوا أَوْلادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُمْ». (کنز العمال، جلد ۶) در کسب کرامت، تربیت‌کننده خود باید صلاحیت‌های لازم را داشته باشد و همچون باغبان که با فراهم آوردن فرصت و موقعیت خوب امکان رویش گل و گیاه و مراقبت از آنها را فراهم می‌کند، مادر موفق نیز با آگاهی از اصل تفاوت‌های فردی انسان‌ها و شناخت کامل از زمان و مکان و موقعیت فرهنگی و اجتماعی به شناسایی ظرفیت وجودی فرزندان می‌پردازد.
به همین دلیل خانه، خانواده و مادر ارکان طبیعی و اساسی اجتماع هستند و همچنین زمینه‌ساز تحول و تکامل و انتقال‌دهندۀ فرهنگ و تمدن و سنن گذشته یک جامعه به نسل آینده به شمار می‌روند. خانواده مرکز عشق و محبت، پناهگاه و آموزشگاه رفتار و کردار کودک است. در آنجاست که مهر و وفا، لبخند و ترشرویی و شرافت و انحراف را می‌آموزد. مادر در خانواده رکن اصلی تربیت و مربی و سازنده عظیم این مدرسه است و پدر عامل اجرای ضابطه و قاعده برای کودک. فرزند چنین خانواده‌ای آنجا را به عنوان پناهگاه خود می‌پذیرد. رفتار واقعی و دور از تنش و بدون قید و شرط اهل خانه به فرزندان در کسب روحیه خودباوری و عزت نفس کمک می‌کند.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: « وقتی نام فرزندتان را می‌برید او را گرامی بدارید و در مجلس خود برای او جای باز کنید و احترامش نمایید و نسبت به او روی ترش نکنید» و دلیل این همه تأکید آن است که همه فضیلت‌ها در زمینه کرامت کودک شکوفا شود و از همه زشتی‌ها فاصله بگیرد. (جامع الاخبار، ص ۱۲۴)
توجه به کرامت انسانی و احساس امنیت روانی در دوران کودکی باعث می‌شود که فرد خود را بپذیرد، به باور خود بپردازد و در کسب هویت خود دچار مشکل نشود، به خود اعتماد کند و به دیگران نیز اعتماد کند، در آینده مسئولیت رفتار خود را بپذیرد و دیگران را درگیر کوتاهی خود نکند، مثبت‌اندیش شود و به توانایی و ناتوانی خود آگاهی داشته باشد. خود تصمیم‌گیر، خود رهبر، مستقل و خلاق بوده و با نیروی درونی خودش هدایت شده و نهایتاً از اراده قوی در انجام امور برخوردار می‌گردد و به احساس آرامش درونی و خودارزشمندی می‌رسد.
اما اگر در جریان تربیت به کرامت انسانی توجه نشود و به احساسات او لطمه وارد گردد وی در زمان حال و آینده، فردی با چنین خصایصی در جامعه حاضر می‌شود؛
۱. بهانه‌گیر می‌شود و خطاهای خود را نمی‌پذیرد و آنها را به عهده دیگران می‌گذارد.
۲. دچار عدم اعتماد به نفس می‌شود و و در پذیرش خویش مشکل خواهد داشت، به دیگران نیز اعتماد ندارد و توانایی برقراری ارتباط با دیگران را از دست می‌دهد.
۳. همواره به دنبال تأیید و توجه دیگران می‌باشد، به خود اتکا ندارد و از دیگران در انجام امور تقلید کورکورانه دارد و در آینده نیز نمی‌تواند فردی مفید به حال خود و جامعه باشد.
ب) کرامت در نگاه روانشناسان غربی
زیگموند فروید می‌گوید: « با استفاده از مکانیزم تصعید می‌توان نیرویی که موجب لغزش انسان می‌شود، یعنی همان نیروی جنسی را در فضای دیگری به کار انداخت و ظرفیت روانی قابل ملاحظه‌ای برای او در جهت سعادت آینده‌اش فراهم نمود. در مسیر تربیت انسان اگر ما آگاهی لازم را از انسان و توانمندی‌ها یا محدودیت‌های او داشته باشیم آن وقت است که می‌توانیم بگوییم انسان را در کسب کرامت و ارزش‌های والای انسانی یاری داده‌ایم.»
اریک فروم می‌گوید: «در ذات انسان یک نیازی والاتر و عالی‌تر از نیازهای حیوانی اوست و آن نیاز به کمال است. این نیاز در انسان به صورت یک انگیزه قوی در آمده و سبب حرکت در جهت ایجاد وحدت و تعادل بین خود و طبیعت شده است.» اگر به نظر فروم دقت نماییم؛ او انسان را دارای نیازی والا در مقابل حیوان معرفی می‌کند و آن نیرو را سبب حرکت در جهت وحدت‌بخشی و بهره‌گیری انسان از هر آنچه در آسمان و زمین است برای تعالی روح معرفی می‌کند.
ویژگی های انسان خودباور چیست؟
انسان خودباور و دوراندیش اگر در صحنه و میدان اندیشه و فکر با اختلاف نظر دیگران مواجه شود به خوبی از آن موقعیت‌ها استفاده می‌کند و به راحتی مخالفت ننموده و فرصت‌های لازم را برای آگاهی از افکار دیگران پیرامون خواسته‌های خود و موضوع مورد نظرش مهیا می‌نماید. او نمی‌خواهد همیشه دیگران او را بپذیرند و بی‌اراده از وی پیروی نمایند و خود نیز از پیروی بی‌دلیل از دیگران سر باز می‌زند، و آن را جمود فکری و مانع رشد و ترقی خود می‌داند.
در جریان خودباوری خود و پیدایش تفکر واقعی و دوستانه با خود، باید از منفی‌گرایی و بی‌احترامی به خود دوری جست. افکار نفرت‌آلود و کینه‌توزانه که بسان سم مهلک در بدن است را از خود دور نمود. در غیر این صورت اولین فردی که از این فکر آسیب می‌بیند و مسموم می‌شود خود فرد است.
انسان خودباور خود را به راحتی می‌پذیرد. خویشتن خود را تنها متفکر دنیای پیرامون می‌داند و به بررسی موضوع‌های گوناگون علاقه‌مند است و با جدیت و روحیه خلاقانه به پدیده‌ها می‌نگرد. از آنجایی که فکر انسان عنصر خلاقه است در نتیجه آنچه را که می‌اندیشد و آنچه را که می‌پندارد همانی است که در فکر خود خلق کرده است. او به این اصل طلایی توجه دارد. وی به گونه‌ای در مورد دیگران و موجودات عالم هستی فکر می‌کند که پس از آن بینش مفیدی در پذیرش دیگران و سایر پدیده‌ها برایش ایجاد می‌شود.
نکاتی که در جریان رسیدن به خودباوری باید به آنها توجه نمود
۱. به نکات روشن و امیدبخش زندگی توجه کنید.
۲. قابلیت‌های خود را به خویشتن گوشزد کنید.
۳. قبل از اینکه مورد سؤال قرار بگیرید از خود انتقاد کنید.
۴. در انتقاد از خود، خود را مورد سرزنش قرار ندهید.
۵. تصویر ذهنی فردی موفق را به طور مستمر در ذهن خود حک کنید.
۶. افکار منفی را با حمله افکار مثبت از ذهن بیرون کنید.
۷. مسائل و موانع را در ذهن بزرگ نکنید، بلکه تا حد امکان آن را کوچک شمارید.
۸. مشکلات را با دقت بررسی و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید و مسائل را آن‌طور که هستند ببینید نه بزرگ‌تر و نه کوچک‌تر.
۹. در جریان دوستی خود با دیگران به گونه‌ای عمل کنید که تمام خوشی و ناخوشی خود را از نگاه دیگران نبینید.
۱۰. خود را به خاطر خود و دیگران را به خاطر خود آنان دوست داشته باشید.
۱۱. به انتقادهای مغرضانه و منفی دیگران توجه نکنید و خود را درگیر افکار منفی دیگران نسازید؛ زیرا در هر اقدامی همیشه تعدادی مخالف وجود دارد.
۱۲. اگر تمایل به انجام کاری ندارید به راحتی به دیگران «نه» بگویید و به خواسته‌های خود توجه و دقت لازم داشته باشید.
۱۳. تسلط بر تمایل‌ها یکی از بزرگ‌ترین امتیازات کسانی است که علاقه‌مند به خودشکوفایی و خودباوری هستند.
۱۴. آگاه باشید که راه‌حل هر مسئله در درون همان مسئله قرار دارد. پس به شناسایی آن بپردازید و در صدد حل آن برآیید.
۱۵. همیشه احساس خوبی از «بودن» داشته باشید و به «زیستن و شدن» خوب فکر کنید.
۱۶. هیچ وقت از کسی تقاضا نکنید که جای شما فکر کند، بلکه از او بخواهید همراه شما فکر کند.
۱۷. باور داشته باشید وقتی چیزی را بخواهید به دست خواهید آورد.
۱۸. اگر نسبت به کاری علاقه‌مند هستید در انجام آن شور و شوق و حرارت از خود نشان دهید. خود را در آن ببینید و از خودتان بیرون آیید.
۱۹ جهت رسیدن به خودباوری هدف داشته باشید، اگر هدف باشد خستگی رخت برمی‌بندد.
۲۰. بیشتر اندیشی کلید موفقیت و خودباوری است و شادی و شادمانی را به همراه می‌آورد.
۲۱. به جای کمتر و پایین‌‌تر به بیشتر و بالاتر بیاندیشید. بدانید چه کسی هستید، به کجا قصد دارید بروید و چگونه می‌توانید به آنجا بروید.
۲۲. اندیشه‌ای معقول داشته باشید تا از این طریق انسان موجه‌تری باشید.
۲۳. این حقیقت را بپذیرید که از آنچه فکر می‌کنید، بهتر هستید و به جای آنچه که می‌توانید باشید توجه کنید.
۲۴. خود را بپذیرید و به راحتی خود را به دیگران معرفی نمایید.
۲۵. به خود بگویید من نیرومند، توانا و سریع‌الاقدام هستم و خود را دست کم نگیرید؛ چرا که برای تغییر کردن هیچ وقت دیر نیست.
۲۶. برای شروع فعالیت‌های خودباورانه به موقعیت و عمر از دست رفته نپردازید؛ زیرا برای کسب موفقیت، هیچ کسی بیش از حد پیر و ناتوان نیست.
۲۷. متعهد و مصمم باشید تا سریع‌تر موفق شوید.
۲۸. نیروی عظیم درون خود را در جسم کوچک خود زندانی نکنید.