فضایل اخلاقی در خانواده

«همسر نمونه» عنوانی مشترک بین زن و مرد نمونه در زندگی زناشویی است . در این مبحث به صفات مشترک و اخلاق شایسته ‏ای که هم برای مرد و هم برای زن لازم است، می‏ پردازیم.

۱. ایمان و تقوا
اولین عنصری که برای توفیق در یک زندگی مشترک برای زن و مرد لازم است ایمان و تقواست. زیرا مرد مؤمن به خدا و قیامت، هرگز در پی کارهای خلاف قانون و شرع و هوسبازی که بنیان خانواده را ویران کرده و جز تباهی و سیه ‏روزی حاصل دیگری ندارد، نخواهد بود.
مرد باایمان و باتقوا در بیرون خانه، به ناموس مردم چشم نمی‏دوزد و به زنی غیر از همسر خود دل نمی‏بندد، تا عشق و علاقه ‏اش را در جای دیگر خرج کند.
در روایات متعددی از ائمه معصوم، علیهم‏السلام آمده است: «اذا جائکم من ترضون خلقه و دینه فتزّوجوه …»؛ هرگاه شخص دین‏مدار و خوش ‏خلقی برای خواستگاری نزد شما آمد با او موافقت کنید.(۱)
همین طور در برخی روایات از ازدواج با انسان بی‏بند و بار و شرابخوار نهی شده(۲) و در برخی به این نکته توجه داده شده است که زن با ازدواج، خود را در اختیار شوهر قرار می‏دهد، و لذا باید به دقت بنگرید که دختر خود را به چه کسی می‏سپارید.(۳)
همین طور زن باایمان و پرهیزکار، چشم به غیر شوهر خود ندارد و در دام هوس و شیطان گرفتار نمی ‏آید و چون وظایف خانه ‏داری و تربیت فرزند را برای رضای الهی و به قصد قربت و خدمت انجام می‏دهد، از مشکلات آن نهراسیده و شانه از زیر بار آن خالی نمی‏کند، بلکه با عشق و علاقه به آن مبادرت می ‏ورزد.
۲. خوش‏ خلقی
نرم‏ خویی و خوش‏ رویی از بهترین و برجسته ‏ترین صفاتی است که برای هر انسان طالب موفقیت بایسته و ضروری است. شخص تندخو، نه تنها در تأمین یک زندگی سالم و آرام برای خود و خانواده ‏اش ناکام است، بلکه در محیط اجتماع نیز رشد و توفیق شایسته‏ ای نخواهد یافت.
خوشرویی نه تنها یک صفت نیک اخلاقی بلکه خود حاکی از روحیه ‏ای سالم، و به دور از هر گونه عیوب و ناهنجاری های روانی است. زیرا تا شخص برکنار از صفت کبر و خودخواهی بخل و مال دوستی، بدگمانی و بدخواهی و امثال آن نباشد، نمی‏تواند به طور ثابت و دایم شخصی آرام و نرم‏خو باشد و فشارهای عصبی ناشی از آن صفات بد، او را به واکنش و کج‏ رفتاری و ترشرویی وادار می‏کند. و شاید راز اینکه به این صفت پسندیده «حُسن‏ خلق» و یا خوش ‏اخلاقی گفته می‏شود ناشی از همین امر باشد زیرا تا یک شخص، حداقل شمه‏ای از همه اوصاف و اخلاق خوب را نداشته باشد، از داشتن این هنجار روحی محروم است.
بسیاری در محیط بیرون خانه آدمهای خوش‏ اخلاقند ولی در چارچوب زندگی خانوادگی آدمهای بدخلق و بدرفتاراند. که توجه، جستجو و کسب اطلاعات در این باره از مهمترین مسایلی است که در گزینش یک همسر خوب برای زن و مرد، باید مدنظر باشد.
حسین بن ‏بشّار واسطی می‏گوید: «کتبت الی ابی الحسن الرّضا علیه‏السلام: إنّ لی قرابه قد خطب إلیّ و فی خلقه سوء، قال: لا تزّوجه ان کان سیّی‏ء الخلق». در نامه‏ای به حضرت رضا علیه‏السلام نوشتم یکی از بستگانم به خواستگاری نزد من آمده ولی شخص بداخلاق و درشت ‏خویی است. حضرت در پاسخ فرمودند: اگر این چنین است با او وصلت مکن.(۴)
در حدیث دیگری امام صادق علیه‏السلام به یکی از اصحاب خود سفارش می‏کنند که اگر قصد ازدواج دارد زنی خوش‏خلق را به همسری برگزیند.(۵)
۳. امانت‏داری
برخی مردم طبیعتا اشخاص امینی هستند و از خیانت و ستم برکنارند. اینان افرادی ‏اند که باطن خود را به آلودگیها نیالوده ‏اند و صفحه دل خویش را از دستبرد هوس و وسوسه ‏های نفسانی و شیطانی به دور داشته ‏اند.
مرد، وقتی امین باشد همسر خود را امانت خدا و مردم دانسته و در مراقبت و رسیدگی به نیازها و خواسته ‏های مشروع او کوتاهی نمی‏کند و از آزاردهی و ستم به او خودداری می‏ورزد. به همین سان زنی که امانت‏دار باشد اولاً فرزندان خود را ودیعه الهی دانسته و در تربیت و حفاظت از آنان از هیچ کوششی دریغ نخواهد کرد. گذشته از اینکه خود را امین همسر در حفظ اموال او دانسته و در پاسداری و نگهداری از آن تلاش می‏کند.
در حدیثی رسول اکرم صلی‏اللّه‏ علیه و آله فرمودند: «إذا أتاکم من ترضون دینه و امانته فزوژجوه فان لم تفعلوا تکن فتنه فی ‏الارض و فساد کبیر»؛ هرگاه کسی که دیانت و امانت او مورد پسند شماست برای خواستگاری نزد شما بیاید او را بپذیرید و اگر چنین نکنید در زمین فتنه و فساد بزرگ رخ خواهد داد.(۶)
و نیز همان حضرت فرمودند: «ما افاد رجل بعد الایمان خیرا من امرأه ذات دین و جمال تسرّه اذا نظر إلیها و تطیعه إذا أمرها و تحفظه فی نفسها و ماله اذا اغاب عنها»؛ پس از نعمت ایمان هیچ خیری برای مرد بالاتر از این ارزانی نشده است که دارای زنی دین ‏باور و زیباروی باشد که هرگاه به او بنگرد به سرور آید و دستور او را اطاعت کرده و در غیبتش نسبت به خود و مال او از حریم او پاسداری کند.(۷)
۴. تلاش و کار
موجودات جهان در بقای خود محتاج کارند. از دل هر ذرّه تا عمق کهکشانها را بنگرید، در جای جای آن نشان از تلاش و کار خواهید یافت، انسان نیز به عنوان جزیی از این نظام برای ادامه و تأمین حیات خود نیازمند آن بوده و دستیابی به هدفهای بزرگ و زندگی ناب، در گرو آن است.
قرآن کریم وصول به نعمتهای بزرگ الهی و حیات جاودان آخرت را منوط به عمل صالح و سعی شایسته دانسته است و در جایی فرموده است: «و ان لیس للانسان الاّ ما سعی و انّ سعیه سوف یری»؛ انسان جز سعی و تلاش بهره ‏ای ندارد و به زودی به نتیجه کار خود خواهد رسید.(۸)
حرکت و اقدام در جهت رفع نیازمندی های زندگی بسان رشته‏ای است که مجموعه ‏ای از مهره ‏ها را به هم پیوند داده است که پاره شدن آن، از هم پاشیدن مجموعه را در پی خواهد داشت.
و لذا در روایات فراوانی معصومان علیهم‏السلام با تأکید فراوان و با تعبیرهای گوناگون بر روی کار به عنوان ضروری ‏ترین نیاز زندگی بشر پافشاری و توصیه می‏کردند و اقسام کار از کشاورزی، تجارت، دامداری، صنعت، هنر و حرفه ‏های مفید و مورد نیاز جامعه سفارش شده تا هم خلاءهای جامعه پر شده و هم رفاه و آسایش شخص و افراد تحت کفالت او تأمین شود.(۹)
از رسول اکرم صلی اللّه‏ علیه و آله روایت شده که فرمودند: «من طلب الدنیا حلالاً استعفافا عن المسأله و سعیا علی عیاله و تعطّفا علی جاره لقی اللّه‏ و وجهه کالقمر لیله البدر». هر کس از راه حلال برای کسب ثروت دنیا بکوشد تا دست نیاز به سوی دیگران نگشاید و احتیاجهای خانواده ‏اش را رفع و به همسایه ‏اش از روی مهربانی کمک کند، خداوند را ملاقات می‏کند در حالی که چهره‏ اش بسان ماه شب چهارده می‏درخشد.(۱۰)
و همچنین در سایه کار و تلاش است که زن در محیط خانه به وظایف خود قیام می‏کند و با بهانه ‏جویی شانه از زیر بار آن خالی نمی‏کند، گذشته از اینکه در صورت توان و وجود زمینه مساعد، برای کمک به اقتصاد خانواده و نیز جامعه، از پذیرفتن کاری که مناسب با شأن زن مسلمان متدین باشد هم دریغ نمی ‏ورزد.
رسول اکرم صلی اللّه‏ علیه و آله می‏فرمایند: «المغزل فی ید المرأه الصالحه کالرّمح فی ید الغازی المرید وجه اللّه‏». دستگاه ریسندگی در دست زن صالح همچون نیزه در دست جنگجویی است که در راه خدا به مبارزه برخاسته است.(۱۱)
برخی از زنان خانه‏دار که گرفتاری کمتری داخل منزل دارند، گاهی با وقت اضافی مواجه‏اند، این گونه بانوان زحمت‏کش، شایسته نیست وقت گرانبهای خود را به بطالت گذرانده و یا آن را با سرگرمیها و نشستهای گناه ‏آلود بیالایند. قطعا هیچ سرمایه ‏ای به ارزش فرصت عمر نیست، چون در سایه همین لحظه‏ هاست که بهشت الهی کسب می‏شود و دین و دنیای انسان آباد گشته و رو به سامان می‏رود، و با بهره‏ گیری از همین فرصتهاست که بزرگان دین و دانش قافله بشریت را به پیش برده‏اند و عالی‏ترین خدمات را به جامعه عرضه کرده‏اند. لذا رسول اکرم صلی اللّه‏ علیه و آله در سفارش خود به «معاذ بن‏جبل» می‏فرمایند: «و علی العاقل ان یکون ساعیا فی ثلاث: تزوّد لمعاد و سعی لمعاش و لذه فی غیر محرّم». انسان فرزانه تلاش می‏کند وقت خود را به سه صورت بگذراند: ۱ـ اندوختن سرمایه معنوی و برداشت توشه برای زندگی آخرت ۲ـ تلاش در راه تأمین زندگی و معیشت دنیا ۳ـ تفریح سالم و به دور از فساد و گناه.(۱۲)
۵.آراستگی ظاهر
از مسایلی که برای هر مؤمنی پسندیده است زیبایی و رعایت آرایش ظاهر است.
خداوند متعال مبدأ زیبایی است و جهان را نیز زیبا پدید آورده است. از این دیدگاه و در اصل آفرینش همه چیز زیباست و زشتی در آن راه ندارد ولی آن گاه که انواع، اقسام، و افراد موجودات با یکدیگر مقایسه و سنجیده می‏شوند، برخی از برخی دیگر زیباتر و نیکوتر جلوه می‏کنند.
زیبایی صورت و اندام خوش و ظاهر آراسته و مناسب، به تحکیم پیوندهای اجتماعی کمک می‏کند و الفت به وجود می‏ آورد.
لذا در روایات معصومان علیهم‏السلام بر روی این ویژگی و توجه بدان سفارش شده است(۱۳) که برای نمونه به یک روایت از آن بسنده می‏کنیم.
عن ابی ‏بصیر قال: قال امیرالمؤمنین علیه‏السلام: «ان اللّه‏ جمیل یحب الجمال، و یحب أن یری اثر نعمه علی عبده». ابی‏ بصیر می‏گوید: علی علیه‏السلام فرمودند: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و می‏خواهد اثر نعمتهای خود را بر بنده ‏اش ببیند.(۱۴)
و بدین سان، تحکیم و تقویت پیوند خانوادگی و زناشویی که به شدت مورد تأکید و سفارش اولیای دین است، توجه و منظور داشتن این ویژگی را در زن و مرد و در انتخاب همسر، می‏طلبد. البته در مقام اولویت‏بندیها، حق تقدم با خصلتهای انسانی و معنوی است و قطعا رویکرد به زیبایی تنها و غفلت از معنویت و اخلاق دینی، خسارت ‏آمیز و زیان‏بار است و در روایات از آن نکوهش شده است(۱۵) ولی در جایگاه خود اهمیت ویژه‏ای دارد.
حضرت صادق علیه‏السلام در حدیثی از رسول اکرم صلی اللّه‏ علیه و آله نقل می‏کنند که آن حضرت فرمودند: «افضل نساء امتی أصبحهنّ وجها و اقلّهنّ مهرا»، بهترین زنان امت من زیباروی‏ترین و کم مهرترین آنهاست.(۱۶)
البته با توجه به اینکه خوش‏چهره بودن از اموری است که نوعا با دید مادی بدان نگریسته می‏شود سبک بودن مهر چنین زنی، نشان از ایمان و صفای دل و باطن سالم اوست که هم سیرتی نیک دارد و هم صورتی نیکو. و مطابق برخی روایات رابطه‏ای بین این دو برقرار است که به تأیید علم و تجربه نیز رسیده و گرچه کلیت ندارد، ولی به طور غالب این گونه است.
حضرت رضا علیه‏السلام از پدران بزرگوار خود نقل می‏کنند که رسول گرامی صلی اللّه‏ علیه و آله فرمودند: «اطلبوا الخیر عند حسان الوجوه فانّ فعالهم أحری أن یکون حسنا». خوبیها را نزد خوش‏صورتان بجویید زیرا رفتار و کارهایشان سزاوارتر و نزدیکتر به خوبی است.(۱۷)
زیبایی و آراستگی نه تنها از اوصاف خوب برای یک زن به عنوان همسر است بلکه از ویژگیهای پسندیده مرد نیز هست.
امام صادق از پدر بزرگوارشان ـ علیهماالسلام ـ نقل می‏کنند: روزی مردی بر در خانه رسول اکرم صلی اللّه‏ علیه و آله اذن ورود خواست. آن حضرت در خانه به ظرف آبی برخورد، خود را در آن نگریست و ریش خود را موزون و آراسته کرد. عایشه به آن حضرت گفت: شما سرور فرزندان آدم و فرستاده پروردگار جهانید. با این حال در برابر ظرف آبی ایستاده و سر و صورت خود را رسیدگی می‏کنید؟ حضرت فرمودند: «یا عایشه! انّ اللّه‏ یُحِبُّ اذا خرج عبده المؤمن إلی أخیه ان یتهیأ له و أن یتجمل»؛ خداوند دوست دارد وقتی بنده مؤمنش به سوی برادر دینی خود می‏رود خود را برای او زیبا و آراسته کند.(۱۸)
و این در حالی است که محمد بن‏فضل طبرسی در حالات آن بزرگوار می‏نویسد: «و لقد کان یتجمل لاصحابه فضلاً عن تجمله لأهله»؛ او گذشته از اینکه برای همسران خود و در خانه به آرایش خود می‏رسید با اصحاب خویش نیز این گونه بود.(۱۹)
در این گزارش آمادگی و زیبایی در داخل خانه اصل و مبنا قرار گرفته و آراستگی برای بیرون از آن فرع و بسان آن شمرده شده است.
امام کاظم علیه‏السلام فرمودند: «تهیئه الرّجل للمرأه مما تزید فی عفتها»؛ آماده‏ سازی مرد، خود را برای همسرش، موجب افزایش و تقویت عفت زن می‏شود.(۲۰)
آنچه گفتیم می‏تواند مهمترین نقاط مشترک بین زن و مرد در همسر نمونه بودن و گزینش آن باشد و البته نباید از نقش دانش، عقل، ادب اجتماعی نیز در شمار مهمترین ها غفلت کرد که پرداختن به هر یک از آنها و نیز صفات ویژه هر یک از زن و مرد مجالی وسیع‏تر می‏طلبد.

پی نوشت:
۱. وسائل الشیعه، ج۱۴، ابواب مقدمات نکاح، باب ۲۸.
۲. همان، باب ۲۹.
۳. همان، باب ۲۸، حدیث ۸.
۴. وسائل الشیعه، ج۱۴، ابواب مقدمات نکاح، ب۳۰، ح۱، ص۵۴.
۵. همان، ب۶، ح۱، ص۱۳.
۶. مستدرک الوسائل، چاپ قدیم، ج۲، ص۵۳۷، ابواب مقدمات نکاح، باب۲۴، ح۱.
۷. همان، ص۵۴۴، ب۸، ح۵.
۸. سوره نجم، آیه ۳۹ ـ۴۰
۹. نگاه کنید به وسائل الشیعه، ج۱۲، ابواب مقدمات تجارت، و نیز مستدرک الوسائل ۲: ابواب مقدمات تجارت.
۱۰. مستدرک الوسائل، ج۲، ابواب مقدمات تجارت، باب ۵، ح۱۱، ص۴۱۶.
۱۱. مکارم الاخلاق، چاپ بیروت، مؤسسه اعلمی، ص۲۳۸.
۱۲. ارشاد القلوب، چاپ بیروت، مؤسسه اعلمی، ج۱، ص۷۴.
۱۳. برای نمونه بنگرید: وسائل الشیعه، ج۳، ابواب الاحکام الملابس، باب ۱ تا ۱۰.
۱۴. همان، باب ۱، ح۲.
۱۵. همان، ج۱۴، ابواب مقدمات نکاح، باب ۱۴ و باب ۷، ح۷.
۱۶. همان، باب۶، ح۸.
۱۷. همان، باب۲۱، ح۴.
۱۸. مکارم الاخلاق، ص۹۶ ـ ۹۷.
۱۹. همان، ص۳۴.
۲۰. همان، ص۹۷.