نقش علما و روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی
در طول تاریخ انقلابهای زیادی به وقوع پیوسته و تحولات سیاسی و اجتماعی در کشورهای مختلف جهان انجام پذیرفته‌اند طبعاً این انقلابها تأثیرات جانبی نیز داشته‌اند فرضاً، در اقتصاد و تبادلات بازرگانی و تجاری جهانی، و روابط سیاسی دولتها تأثیرگذار بوده‌اند. انقلابهایی نظیر انقلاب، ژاپن، روسیه، فرانسه و….[۲]
اما انقلاب اسلامی که در ایران به رهبری حضرت آیت الله العظمی امام خمینی به وقوع پیوست به لحاظ برخورداری از امتیازات، از ویژگی و اهمیت خاص جهانی برخوردار انقلاب به معنی دگرگونی کامل اجتماعی به طوریکه تمام نهادهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی تحت تأثیر وقوع آن عوض شود.
مرحوم شهید مطهری (رضوان الله علیه) انقلاب را به طغیان و عصیان مردم علیه نظام حاکم تعریف نمودهاند.
اهمیت انقلاب اسلامی:[۱]
از دو جهت به اهمیت انقلاب اسلامی می‌پردازیم:
الف) اهمیت جهانی:
در طول تاریخ انقلابهای زیادی به وقوع پیوسته و تحولات سیاسی و اجتماعی در کشورهای مختلف جهان انجام پذیرفته‌اند طبعاً این انقلابها تأثیرات جانبی نیز داشته‌اند فرضاً، در اقتصاد و تبادلات بازرگانی و تجاری جهانی، و روابط سیاسی دولتها تأثیرگذار بوده‌اند. انقلابهایی نظیر انقلاب، ژاپن، روسیه، فرانسه و….[۲] اما انقلاب اسلامی که در ایران به رهبری حضرت آیت الله العظمی امام خمینی به وقوع پیوست به لحاظ برخورداری از امتیازات، از ویژگی و اهمیت خاص جهانی برخوردار می‌باشد با وقوع این انقلاب اغلب تحولات جهانی تغییر جهت داده شد، روابط تجاری کشورهای مرتبط با منطقه و خاورمیانه تحت تأثیر قرار گرفت.[۳]
اهمیت جهانی انقلاب اسلامی را در پیامدهای آن می‌توان درک نمود.
۱ . بیداری جهانی در برابر استعمارگران از سوی ملتهای تحت استعمار متأثر از انقلاب ایران.
۲ . زنده شدن و فعالیت مجدد نهضت های آزادیب خش جهان با الهام از انقلاب ایران و حمایت های انقلاب ایران مانند نهضت انتفاضه مردم فلسطین.
۳ . احیای مجدد اندیشه اسلامی و احیای اسلام در جهان معاصر با الگوی حکومتی مردم سالاری دینی.
۴ . اندیشه استقلال‌خواهی و استبداد‌گریزی و نفی هرگونه سلطه خارجی (که هدف غارت ذخایر و منابع کشورهای جهان خصوصاً کشورهای اسلامی را تعقیب می‌نمودند.)
۵ . رویارویی و موفقیت اندیشه اسلامی با اندیشه‌های کمونیستی، لیبرالیستی و امپرالیستی و صهیونیستی، با احیای اندیشه اسلامی بزرگترین مانع رشد این اندیشه‌ها در جهان به وجود آمد.[۴]
ب) اهمیت داخلی؛
استقلال، آزادی، و مردم‌سالاری دینی از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی در ایران است که با تکیه بر اندیشه ولایت فقیه به رهبری امام خمینی بوجود آمد، و با این تحول مهم مردم ایران که هزاران سال در زیرسلطه استبداد بودند رهایی یافته و توانستند با اکثریت قاطع (۹۸%) حکومتی را که دلخواه‌شان بود پایه‌گذاری کنند اهمیت انقلاب اسلامی ایران در این ویژگی نهفته است که بر اساس محوریت ارزشها و مبانی دینی بنیانگذاری شده، اگر انقلابهای جهانی بر اساس ایدئولوژیهای مادی بنیانگذاری شده‌اند، انقلاب اسلامی بر اساس ایدئولوژی و جهان‌بینی توحیدی تأسیس شده که براساس خواست اکثریت قاطع مردم ایران بوده است.[۵]
در ایران برای انقلاب اهمیت‌های بی‌شماری وجود دارد، که در طول تاریخ ایران چنین اهتمامی وجود نداشته است، استقلال سیاسی، اجتماعی، خودکفایی اقتصادی، تکنولوژی، و نظامی، و زنده شدن ارزشهای فرهنگی، و احیای غرور دینی و ملی که توسط بیگانگان پایمال شده بود. از جمله موارد مهمی است که به انقلاب اسلامی اهمیت می‌دهد.
از نظر سیاسی: قدرت سیاسی و حاکمیت از طرف بیگانگان تعیین و حمایت می‌شود یعنی استبداد نماینده بی‌اراده و استعمار و حافظ منافع آنها بود که با مبارزات مردم ایران این سیستم حاکمیت فرو پاشید.
از نظر نظامی: فرماندهان نظامی تحت نظر کامل استعمارگران بودند و ارتش ایران هیچ گونه اختیار تصمیم‌گیری نداشت، از طرفی تمام تجهیزات نظامی ارتش ایران از کشورهای خارج و استعماری تأمین می‌شد و ایران بازار فروش شرکتهای غربی بود و هیچ نوع فن‌آوری و تکنولوژی پیشرفته در گذشته ارتش ایران که چشمگیر باشد،وجود نداشت ولی با پیروزی انقلاب دست بیگانگان استعمارگر از نفوذ در ارتش و نیروهای نظامی قطع و پیشرفتهای قابل ملاحظه‌ای بوجود آمد.
از نظر اقتصادی: کشور ایران و سایر کشورهای اسلامی به عنوان تأمین کننده مواد نفتی و سوخت و ذخایر معدنی دیگر شرکتها و کمپانیهای غربی بودند بطوریکه از نظر تأمین سوخت خود نیز کاملاً وابسته به آنها بوده و به کشور «تک محصولی» تبدیل شده بود چون با توجه به صنعت نفت و صدور آن تمام صنایع ایران از جمله کشاورزی و صنایع دستی از رونق افتاده و در شرف نابودی قرار گرفته بود که با وقوع انقلاب اسلامی تجدید حیات یافتند.[۶]
با تأمل در تمام امورسیاسی و اجتماعی داخلی ایران می‌توان به اهمیت انقلاب اسلامی ایران پی برد.
علل پیروزی انقلاب اسلامی:
۱ . ساختار اجتماعی و بافت فرهنگی جامعه ایران: ساختار ایران از لحاظ اجتماعی و بافت فرهنگی با ساختار فرهنگی کشورهای دیگر از جهاتی متمایز است جامعه ایران به لحاظ برخورداری از فرهنگ اصیل اسلامی شیعه، از انسجام و وحدت و یکدلی بی‌نظیری برخوردار است، فرهنگ حیات‌بخش شیعه و اعتقاد به اصل امامت و ولایت از امتیازات برجسته جامعه ایرانی است که به نوبه خود عناصر و اقوام اجتماعی را در کنار هم متحد و یکدست در برابر توطئه‌ها بیدار و منسجم نگه می‌دارد.[۷]
۲ . رهبری: یکی از اساسی‌ترین عوامل پیروزی انقلابها رهبران انقلابها هستند، رهبرانی که با هدایت ارگانیسم، نیروهای اجتماعی و احزاب سیاسی را با برنامه‌ریزی منظم به سوی اهداف مشخص شده سوق می‌دهند که در نهایت این هدایتهای پیشروانه منجر به پیروزی انقلاب می‌گردد.[۸]
در میان رهبران تمامی انقلابها قدرت و نفوذ معنوی امام خمینی که از آن به نیروهای «کاریزما» تعبیر می‌نمایند یکی از مهمترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی بوده است که در طول تاریخ انقلابها این نفوذ بسیار کم‌نظیر بوده است.[۹]
۳ . نارضایتی عمومی در اجتماع ایران، بطوریکه تمام طبقات اجتماعی و احزاب سیاسی را بر آن می‌داشت که با تشکیلات خاص خود مردم ار در رسیدن به اهداف و خواسته‌هایشان تهییج نموده و در قالبهای مختلف مبارزاتی به مبارزه دعوت می‌نمایند و در نتیجه مردم نیز با صفوف مستحکم در مبارزه علیه استبداد دیر پای کوشیده و در پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی را ایفاء نمودند، رفتار ظالمانه استبداد نیز مخالفت مردم و مبارزات مردمی را بر علیه فضای حاکم شدیدتر می‌نمودند، بطوریکه تمام آزادیهای تعریف شده مردم از جمله آزادی آنها در مراسم مذهبی و عزاداری نادیده گرفته شده بود و سلولهای زندانهای بزرگ مملو از جوانان بود. که عزت و آزادی مردم را جریحه‌دار نموده و مردم را در مقابل این رژیم مستبد وابسته به استعمار به مبارزه می‌کشانید.[۱۰]
عوامل دیگری نیز در پیروزی انقلاب اسلامی دخیل بودند که زیر مجموعه‌ای از عوامل فوق محسوب می‌شوند که در نقش گروهای مختلف تبیین خواهند شد.[۱۱]
نقش علماء و بزرگان:
علمای شیعه چونان حلقه‌های محکم زنجیرهای آهنین به همدیگر متصل بوده و شبکه وسیع فرهنگی را بوجود آورده بودند. ابزاری که در میان علمای شیعه وجود دارد در اختیار هیچ گروه اجتماعی نبوده است، طبقات مختلف علماء اعم از علمای مذهبی و بزرگان فرهنگی کشور اجزای یک پیکری محسوب می‌شدند که پیوسته با محور اصلی هدایتگر انقلاب یعنی، رهبری مرتبط بوده و برنامه‌های مورد تأیید او را در میان تمام اقشار اجتماعی اعم از بازاری و کسبه و کشاورز و دانشگاهی و طبقات دیگر اعلام نموده و نقش ابزار ارتباطی را ایفاء نموده و مردم را با اهداف رهبری هماهنگ می‌نمودند اساتید متعهد دانشگاهی و روحانیون مستقر در مساجد سراسر کشور که از شهرهای کلان گر فته تا دور افتاده‌ترین نقاط روستایی حضور داشتند به طور منظم و سیستماتیک با مردم مرتبط بوده و آگاهیهای فرهنگی را به مردم القاء می‌نمودند، مراجع تقلید حوزه‌های علمیه قم و نجف و شهرهای بزرگ دیگر چون مشهد و اصفهان و تبریز و… مردم را با بیانه‌های شرعی در صحنه و در جریان مبارزات نگه می‌داشتند بزرگانی از تجار و بازرگانان و کشاورزان و عشایر و تمام طبقات در پیروزی انقلاب اسلامی و بسیج مردم نقش مهمی داشتند.[۱۲]
ارتباط متقابل علماء با مردم:
چنانچه گفته شد علماء، در میان مردم نفوذی بسیار دیرپا و مستحکم داشتند چون خاستگاه علماء از میان اقشار مختلف بوده است، و هرگز علماء و روحانیون از یک قشر برنخواسته‌اند که مُنقطع از اقشار مردم باشند، بلکه علمای شیعه و طلاب علوم دینی و اقشار مختلف جذب حوزه‌های دینی شده و به درجات علمی نائل شده و پس از کسب مدارج علمی به میان مردم برگشته و همواره به تبلیغ و ارشاد مردم اقدام کرده‌اند، این سنت دیرپای حوزه‌های دینی شیعه است، چون علماء و مردم در فرصتهای مختلف به علت ساختار اجتماعی و بافت فرهنگی اجتماع ایران ارتباط بسیار نزدیک داشته‌اند، و منازل علماء یکی از پناهگاه‌های حل مشکلات مردم بوده است. حسینیه‌ها، تکایای مذهبی و مساجد سراسر کشور از جمله مراکز ارتباط دهنده مردم با علماء بوده است.[۱۳]
براساس فرهنگ اصیل اسلام، مردم مسلمان روزانه سه بار در مساجد حضور یافته و روزهای جمعه در نماز جمعه حاضر شده و با روحانیت مرتبط بودند. برگزاری هیأت مذهبی و مراسم عزاداری در ایام محرم و صفر و سایر مناسبتهای مذهبی و اعیاد نیز از جمله ابزارهای ارتباطی میان اقشار مردم و علماء بوده است، این ارتباط به خاطر عوامل متعدد بسیار ناگسستنی است که در طول تاریخ شیعه در ایران به وضوح دیده می‌شود.
ارتباط مردم با علماء و بزرگان اقوام و گروه‌ها هرگز محدود و منحصر به زمان و مکان خاص نبوده. لذا این ارتباط متقابل و پیوسته مردم با علماء از جمله عوامل پیشبرد اهداف انقلاب بوده است.
نقش روحانیت و مرجعیت:[۱۴]
از آنچه مقدم شد برخی از مباحث مربوط به نقش مرجعیت و روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی مطرح شد. و روحانیت و مرجعیت برجسته‌ترین نقش‌ها را در پیروزی انقلاب اسلامی ایفاء نمودهاند که به طور کلی نقش آنها بدین صورت جمع‌بندی و به اختصار بیان می‌کنیم.
۱ . نقش رهبری مذهبی و ایدلوژی انقلاب از نهاد مرجعیت بر می‌خواست چون امام خمینی به عنوان یکی از مراجع تقلید بر علیه نظام سیاسی حاکم موضع‌گیری کرد و با سخنرانیها و انتقادها بر علیه اقدامات ضد مذهبی نظام حاکم مردم را از اهداف شوم آنها آگاه و هشیار نمود و به صحنه کشانید سایر مراجع تقلید[۱۵] نیز با بیانیه‌ها و اطلاعیه‌ها از او پشتیبانی نموده و از مواضع رهبری حمایت عمومی نمودند، این پشتیبانی توسط روحانیت در رده‌های مختلف امام جماعت، امام جمعه و مدرس حوزه و دانشگاه و مبلغ و روضه‌خوان به اطلاع مردم رسید و مردم با هشیاری کامل برای دفاع از ارزشهای دینی به رهبری و هدایت روحانیت و مرجعیت بپا خاستند، تمام اقشار و طبقات مذهبی از این نقش رهبری حمایت کردند حتی اساتید دانشگاه و دانشجویان نیز از حمایت خود درباره مرجعیت و رهبری دست برنداشتند.[۱۶]
ارتباط تمام اقشار و طبقات مردم در جریان انقلاب از سراسر کشور با مراجع تقلید هم اکنون در اسناد به طور مستند موجود است.[۱۷]
حمایت مجدانه و بی‌شائبه مراجع عظام نجف و قم، و مشهد و سایر شهرها از امام خمینی یکی از عوامل مهم وحدت و حمایت مردم از انقلاب و در نهایت پیروزی آن بوده است.
پی نوشت :
[۱] . شهید مطهری پیرامون انقلاب اسلامی، ص۲۹، و ر.ک: نجف لکزایی و میراحمدی، زمینه‌های انقلاب اسلامی، قم، ائمه ۷۷، ص۱۹ ، و ر.ک: حسین بشریه، انقلاب و بسیج سیاسی، چ دوم، دانشگاه تهران ۷۴، ص ۱، مفهوم انقلاب.
[۲] . جمعی از نویسندگان (تدوین نهاد نمایندگی ولی‌فقیه) انقلاب اسلامی، چاپ هجدهم، قم، معارف،۱۳۸۱، ص۱۷۸.
[۳] . نامه پژوهش، فصلنامه تحقیقات فرهنگی شماره ۱۰ و ۱۱ پاییز و زمستان ۱۳۷۷، تأثیرات انقلاب اسلامی در گستره جهانی (دیدگاه نویسندگان خارجی) دکتر اصغر افتخاری، ص۲۱۵ الی ۲۵۵.
[۴] . جمعی از نویسندگان،پیشین ص۱۸۲-۱۹۴، و شهید مطهری در پیرامون انقلاب اسلامی، چ هشتم، تهران صدرا، ۷۱، ص۱۲۴.
[۵] . اقتباس جمعی از نویسندگان «پیشین» ص ۱۹، و اقتباس از: لکزایی و میراحمدی «پیشین»، ص۱۹۲-۱۸۷ و اقتباس از شهید مطهری «پیشین» ص۱۵۶.
[۶] . اقتباس از: جمعی از نویسندگان پیشین ص ۱۹ و ص ۱۳۷ و شهید مطهری «پیشین» ص ۱۵۸ و حسین فردوست، سقوط و ظهور سلطنت پهلوی، چ سوم، تهران اطلاعات، ۷۰ ج اول، ص ۲۸۳ و ص۵۳۵ و ر.ک نامه پژوهش «پیشین» مقاله (بحران سیاسی غیر دینی و ظهور اسلامی سیاسی در ایران ترجمه معصومه خالقی ص ۱۰۳ و همان ص ۱۶۳ و ص۱۸۷-۱۸۸. نظام سیاسی انگلیس و انقلاب اسلامی، و دکتر ایرج ذوقی، نفت ایران، چاپ سوم، تهران، پاژنگ ۷۵، ص ۴۳ (امتیازات نفتی ایران) ص ۱۵۳۰ و ص۱۰۹۰.
[۷] . جمعی از نویسندگان «پیشین»، ص ۱۹
[۸] . اقتباس از مصطفی ملکوتیان، سیری در نظریه‌های انقلاب، چاپ سوم، تهران، قوس، ۱۳۸۰، ص۲۶ ص۱۵۱، و شهید مطهری، «پیشین» ص ۲۹ و ص۵۰-۵۱ و ص۴۸. و ر.ک: کتاب نقد شماره ۱۳ مقاله حداد عادل، زمستان ۷۸، ص۲۶(شخصیت امام خمینی رضوان الله علیه).
[۹] . پرفسور حامد الگار، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه، ص ۵۸ و ص۷۹ (درباره نقش رهبری امام).
[۱۰] . اقتباس از سیدجلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر، چاپ سوم، قم، جامعه مدرسین، بی‌تا، ج۲، فصل ۳۲، ص۳۱۷ و ص۲۸۷ و شهید مطهری، «پیشین» ص ۵۵ (بروز نارضایتی و خشم از وضع حاکم زمینه‌ساز انقلاب است.)
[۱۱] . همان، ج۲، ص ۸، و جمعی از نویسندگان، «پیشین» ص ۱۹.
[۱۲] . ر.ک: مدنی «پیشین» ج ۲، ص ۴۴۴، ص۳۶۶، ص۳۳۶ و شهید مطهری «پیشین» ص ۴۹-۴۸.
[۱۳] . نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، مشهد، سپاه پاسداران ۱۳۶۰،
[۱۴] . شهید مطهری، پیشین، ص ۱۷۳ و اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، سازمان تبلیغات ۶۹، ج ۲، ص ۱۲۴، ص ۱۷۳ و ص۲۱۲.
[۱۵] . جمعی از نویسندگان «پیشین» ص۸۶ (آیات عظام میلانی‚ شیرازی، مرعشی نجفی، گلپایگانی، خوئی و شریعتمداری با صدور بیانیه‌ها از امام اعلام حمایت صریح نمودند.).
[۱۶] . شهید مطهری، «پیشین» ص۴۹-۴۸ ، اسناد انقلاب اسلامی چاپ اول، تهران، مرکز چاپ نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۹، ج ۲، ص ۳۵۰، ص۳۵۹-۳۵۰ و ص ۵-۳۶۴ و ص۳۶۶ و ص۴۰۳ و ص ۴۲۳ و ص۴۶۲.
[۱۷] . اسناد انقلاب اسلامی، (همان)، ج۲، بیانیه‌های مراجع و ارتباط و نامه‌های اقشار مختلف به مراجع بزرگ حوزه‌ها….